Tuesday, January 29, 2008

Би дуртай

Wednesday, January 23, 2008

Эрчүүдээ өмөөрөхүй, хүүхнүүдээ хайрлахуй, гадаадын бохир бизнесийн эсрэг тэмцэхүй – 1



Нийгмийн тулгамдсан асуудал.

Манай охид хүүхнүүд хил даваад дуусах нь ээ, тэднийг харийн бэр болгох гэж, тэднийг харийн хүний төлөө ажиллаж амьдруулах гэж аав ээж нь төрүүлж өсгөж, Монгол улс сургаж , эмчилж, авьяас чадварыг нь хөгжүүлсэн гэж үү?

Хүүхнүүд маань эрчүүдээ муу хэлдэг болжээ. Хэлэх ч яахав хамгийн гол нь энэ сэтгэхүй дээр дөрөөлсөн бизнес хийгээд байна. Эрчүүдийг хангалттай муу хэлсэн одоо харин жаахан учир начиртайгаар эргэцүүлж бодох цаг болжээ. Эрчүүдээ муу хэлснээр бид нийгмээ бүр цаашлаад улс үндэстнээ сөнөөж байна. Тэгвэл хүүхнүүдээ авч үзье л дээ. Би охид хүүхнүүдээ шүүмжлэхийг хүсээгүй, харин тэдний төлөө энэ нийтлэлийг бичиж байна.

Нөхөртэй болж чадахгүй байгаа алдааг нь өөрийн бодлоор дүгнээд хэлье гэж бодлоо.
1. Манай хүүхнүүд өөрсдийгөө сайн таниагүй байж эр хүнийг муу хэлэх дуртай үнэндээ бол бүсгүй та өөрийгөө сайн таньж чадаагүй л байгаа биз дээ.
2. Ямар ч эр хүн бүсгүй таныг өөртэйгээ яаж харьцаж байгааг сайн ажигладаг, тэр чинь хүн шүү дээ. Бүсгүй та хийх үйлдэл, дуу хоолой, харц гээд олон зүйлээрээ эр хүнийг өөрөөсөө түлхдэг. Тааруухан эрчүүдийг хүүхнүүд шоолж дээрэлхэх дуртай байдаг. Яг энэ байдал чинь бүсгүй таныг өөрийг чинь "алж" байдаг. Та хэдий инээж байгаа ч хэн нэг залууд дургүй гэдгээ өөрөө ч мэдэлгүй илэрхийлж байдаг. Эмэгтэйчүүд ч бас ингэж мэдэрч чаддаг шүү дээ.
3. Манай зарим хүүхнүүд ааш гэж адсага. Эр хүний зүрх сэтгэл рүү үгэн хутгаар хайр найргүй дүрж өгнө дөө. Гэтэл тэр эр хүн чинь бүсгүй та нартай л адил өвддөг мах, янгинадаг яс, шархладаг зүрх сэтгэлтэй шүү дээ. Ерөнхийлөгч асан Багабанди жаахан хүү шиг уйлж байхыг та нар саяхан телевизээр харсан. Царайлаг хэрнээ ааш муутай, царай муутай хэрнээ дөлгөөн ааштай 2 бүсгүй байлаа гэж төсөөлье. Тэгвэл эр хүн ихэнхи тохиолдолд царай муутай ч дөлгөөн ааштай бүсгүйг амьдралын ханиараа сонгодог.
4. Манай охид хүүхнүүдийн зарим нь Японы "кабуки" театрын жүжигчид шиг нүүрээ буддаг. Нүүрээ өөртөө тохируулж гоё будах ёстой болохоос харин шаазан паалан шиг будах дэмий.
Бүсгүйчүүдийн маань дийлэнхи нь их цэвэр цэмцгэр байдлаар биеэ авч явдаг. Хэтэрхий цэвэрч, маягтай бол бүсгүй та өөрөөсөө эрчүүдийг түлхэж байдаг. Хэт цэмцгэр эмэгтэйд эрчүүд танилцах санал тавьж чаддаггүй.


Эрчүүд бодохдоо:

Хэтэрхий цэмцгэр юм даанч энэ бүсгүй намайг тоохгүй байх гэж боддог. Заримдаа бүсгүй та өлөн хиртэй цамц, индүүдлэггүй юбка, үсээ янзлаагүй эсвэл нүүрээ будаагүй сэвхээ харуулаад ир л дээ - ажилдаа, сургуульдаа. Тэгэхдээ эдгээрээс ганц хоёрыг нь хийх хэрэгтэй. Тэр үе чинь эрчүүлд ойр дотно сайхан санагдаж ч байж болно шүү. Гэхдээ бүх эрчүүлд таалагдахгүй ч ихэнхи нь таныг өөр нүдээр харна. Бүсгүй таныг эрчүүд эргүүлж магадгүй туршаад үз. Нөгөө хүрэх аргагүй бүсгүй чинь өндөр уулнаасаа буугаад ирлээ гээд эрчүүд таныг анзаарахыг хэн байг гэхэв. Харин та огт ичихгүй шал тоохгүй байх хэрэгтэй. Энэ байдал чинь харин сэтгэлээсээ байвал их сайн. Дандаа ингэж бай гэсэн үг биш. Эмэгтэй хүн цэмцгэр, хямсгар байх тусмаа эрчүүдийг үргээдэг.
Монгол эрчүүдээ хүн гэж тоодоггүй хүүхнүүд харийн бэр болж насан туршаа сэтгэлийн зовлонтой амьдардаг. Эр хүнийг ойлго хүндэл. Маш сайн зөв соёлтой хувцасладаг, харьцаа сайтай эрчүүд рүү хүүхнүүд их гүйдэг, гэтэл тэдгээр эрчүүд чинь цаанаа аль хэдийн ханьтай болсон байдаг. Бүсгүй та ханьтай хүн рүү гүйхээ зогсоо, тэгж өөрийгөө зовоож яах нь вэ.Тэд таньтай гэрлэдэггүй л байхгүй юу. Өнгөнд хууртахаа болиоч ээ.
Бүсгүй та тааруухан хувцастай ч нүд нь гэрэлтсэн залуусыг чин сэтгэлээсээ сонирхооч тэд чинь дэлхийг эргүүлэх төлөвлөгөөтэй байж мэднэ. Мөнгөтэй айлын залуус дандаа өнгөтэй өөдтэй явах албагүй, мөнгөгүй залуус дандаа ядруу дорой явах албагүй. Цаг цагаараа байдаггүй, юмс өөрчлөгддөг. Нэгэн залууг авгай нь анх хараад доожоо муутай юм гэж голсон байдаг. Гэтэл тэр залуу хожим ерөнхийлөгч болсон түүх бий. Ер нь манай бүсгүйчүүд бүгдээрээ чадалтай, ухаалаг, сайн сайхан болоод харийн бэр болоод байгаа биш ээ.
Зарим хүүхнүүд хэлдэг:

Монгол эрчүүдийг гадаадын хүүхнүүд тоогоод ханилаад сууж байгаа нь хаа байна, харин манай хүүхнүүдийг гадаадын эрчүүд их сонирхдог бүр гэрлэдэг гэж ярьдаг. Үгүй шүү хонгорууд минь. Манай хүүхнүүдээс илүү даруу, хөдөлмөрч, хүнлэг, авхаалжтай, уян зөөлөн хүүхнүүд ази даяар байгаа. Харин эсрэг хүйсний хүнээ сонирхдог нь эр улсын зан болоод манай охид хүүхнүүдийг харийн эрс аваад сууж байна. Нөгөө талаас Америк ба Европын орнуудын охид бүсгүйчүүд хүний гэргий болоод амьдарч чадахаа больсон. Тэд их юм хүсэж эрчүүдээ зовоодогоос тэдгээр орны эрчүүдийн тодорхой хэсэг нь Ази бүсгүйчүүдийг сонирхдог. Ази хүүхнүүд гарын дор номхон, үнэнч , багахан юманд баярладаг, мөнгө үрдэггүй хэрэглээ багатай, гэр орны ажилд сайн, хүнийг сэтгэлээсээ халамжлах чадвартай байдгаараа мөнгөнд үрэлгэн, ааштай, хүнд халамж тавихыг мэддэггүй их юм шаарддаг европ хүүхнүүдээс илүү байна. Манай хүүхнүүд энд Монгол залуустаа л онгироод байдаг гэтэл Америкт фермерийн авгай болсон, Японд загасчны гэргий болсон, Хятадад ногоочны хань болсон тохиолдлууд зөндөө л байна. Та нар хүний нутагт харь хүний эхнэр болоод амьдралын хатууг үүрээд ханьдаа түшиг болоод явдаг сэтгэл байна, тэгвэл та нар монгол залуустайгаа гэрлээд хатуу хөтүүг хамтдаа туулах сэтгэлийн тэвчээртэй бай л даа.

Нөгөө талаас эрчүүдээ!!!

Энэ цөөхөн халхын охид бүсгүйчүүдээ харьд алдахаа больё оо. Бид арчаатай, амьжиргаатай, архи дарс уухгүй, авгай хүүхэн эргүүлэхгүй хүн шиг амьдарцгаая аа. Дараа дараачийн үейин дүү хөвгүүдээ сургаж хүмүүжүүлье. Хамгийн их бурууг эрчүүд бид өөрсдөөсөө хайцгаая аа. Манай зарим залуус хэцүү л дээ гэхдээ эмэгтэй хүн нөхөртэйгөө зөвлөөд ажилд нь туслаад тэднийг зарим үед залаад явж болно. Сайхан ээж нар байдаг тэднээс үлгэр жишээ авч болно шүү дээ охид бүсгүйчүүд минь. Манай залуус эрэгтэй эмэгтэй ялгаагүй хүнээс үг дуулж сурах хэрэгтэй байна. Мэдээж чадалтай сайн сайхан бүсгүйчүүд зөндөө байгаа. Харин бүх эмэгтэйчүүд чадалтай, бүх эрчүүд сул дорой гэж туйлшрах хэрэггүй ээ.

Манай эрчүүд харийн эрсээс дутах юм байхгүй ээ. Эрчүүдийг манай хүүхнүүд хэтэрхий их муу хэлж хараар будах хэрэггүй ээ. Өөдрөг хөрөнгө мөнгөтэй, ажилтай амьдралтай залуус зөндөө л байна. Өөрсдөө ухаалаг байж залуусаа авч сууж чадаагүй бол тэднийг элдвээр хэлэх хэрэггүй ээ. Та нарын охин дүү нар та нарын хувь заяаг давтах ёсгүй ээ. Дүү охиддоо Монгол эр хүнийг муу муухай гэж сурталчилгаа хийхээ больё оо. Мөрөөрөө яваад дүү нар маань хоорондоо гэр бүл болох боломжийг нь худлаа туйлширсан хандлагаар битгий сүйтгэ!!! Өөрсдөө сэтгэлгээгээ өөрчлөөд нөхөр болох хүнээ ухаалаг байдлаар хайхын оронд монгол эрс өөдгүй гэсэн үзэл тээгээд байвал та нар яаж монгол эрчүүдтэйгээ гэрлэх вэ. Миний нийтлэлийн гол санаа бол эрчүүдээ хэтэрхий муу муухайгаар хэлэх, сурталчлахаа больё. Харин ухаалаг байдлаар бодож үзье.

Эрчүүдийг бүсгүйчүүд маань муу хэлснээрээ ямар бизнесийнхэн хожоод, манай эмэгтэйчүүд үүнээс болж хэрхэн амьдралаараа хохироод байгааг дараачийн нийтлэлээс уншаарай. Улс маань улс шиг, төрийн түшээд маань түшээ шиг, эрчүүд маань эр хүн шиг, эмэгтэйчүүд маань бүсгүй хүн шиг байх болтугай. Шүүмжлэхээсээ илүү гол санааг нь ойлгоорой. Одоо бүсгүйчүүд маань миний энд тэндгүй бөмбөг тэсэлж, ака-аар галлаж , пулемётоор шүршиж, катюшаар буудаж, онгоцоор мина хаях байх даа.

Бүсгүйчүүдээ хүндэтгэсэн Кимасергей.

Эх сурвалж: www.medeelel.com

Friday, January 18, 2008

Эх орончдын хөрөг: Богд хаан

Харь хүний гэргийд харуусч хэлэх хэдэн үг

Гар утсанд минь мессэж ирлээ. Бүүр зурагтай мессэж. Их сургуульд нэг тэнхимд сурч байсан танил бүсгүй маань ирүүлж. Дөнгөж саяхан амаржсан тэрбээр “шинэ хүнийхээ” зургийг илгээжээ. Өхөөрдөм , улаан нялзрай, “муухай” амьтан харагдана. Гэхдээ нэг л монголжуу төрх алгаа. Арга ч үгүй биз, аав нь филиппин юм гэсэн. Хүний үр эцгийнхээ л цусыг дагадаг юм чинь тэр “муухай амьтны” буруу гэж юу байх вэ дээ.
И-мэйлээ шалгалаа. Солонгост амьдарч буй “хуурай дүү” охиноос захиа иржээ. Солонгос нөхөртэй болсон тухайгаа бичээд, хамт авахуулсан зургаа явуулж. Уг нь монгол нөхөртэй байгаад түүнээсээ нэг хүүхэдтэй болоод салсан гэж байсан юм. Хэдхэн хоногийн дараа утсаар ярьж байна, өнөөх чинь. Би ч жааахан явуулсан маягтай “Ээж чинь шинэ хүргэндээ хэр дасч байна даа” гэвэл “Өө гайгүй гайгүй, манай дүү бас австрали хүнтэй суусан шүү дээ. Манай ээж баахан гадаад хүргэнтэй болсоон” гээд инээж байх юм. Хэлэх үг ч олдсонгүй.

Ингээд бодолд автав. Монгол Улс маань хэдэн хүн амтай билээ? Түүнээс хэд нь залуу, гэр бүл зохиох насны охид, бүсгүйчүүд байгаа билээ? Энэ хэдээс маань хэд нь харь хүний гэргий болж, хүний нутагт яваа бол? Эх орны минь ирээдүй цэвэр монгол цусаараа үлдэж чадах болов уу? гээд л элдэв асуулт толгойд хөвөрч, хариултыг олох гэж ядна. Өөрийн сайн таньдаг мэддэг, “харийн хүний гэргий” болчихсон монголжингоо бүсгүйчүүдээ “бүртгэж” үзлээ. Хөнгөхөөн хорь гараад явчихаж байна.

Зөвхөн миний л найз нөхөд, таньдаг мэддэг улсуудаас гэхэд шүү дээ. Тэгэхээр “харьд одох бүсгүй заяа” жилээс жилд нэмэгдэж, бүүр газар авч байна даа. Хэнтэй суух, ханилах, амьдрах нь хувь хүний хэрэг байх л даа. Гэхдээ л үндэстний эрх ашгаас илүү хувийн эрх ашиг давамгайлж буй нь л хамгийн харамсмаар. Цөөхөн хэдхэн монгол маань эрлийзжээд, хурлийзжаад, хужаа, солонгос, япон, америк болоод дууслаа шүү дээ, цаана чинь. Монгол Улс байх байхгүйдээ тулж ирээд, бүүр байхгүй болоход тун ойртоод байна. Тэгэхээр ёстой л “хүн бүрийн хүчин зүтгэл” хэрэгтэй болно.

Гадны хүн л бол “сайн” хүн, гадныхан л бол “мөнгөтэй” гэдэг бодол манай охид, бүсгүйчүүдийн маань тархинд “Үндсэн хуулийн заалт” шиг шингэсэн мэт санагдах боллоо. Сайн хүнтэй суугаад, сайхан амьдраад явж буй нь цөөнгүй л бий байх. Гэвч олонх нь гадаад л болохоос “жирийн л нэг Баагий”-тай сууж байгаа шүү дээ. Нүүрэн дээрээ аз жаргалтай мэт харагдавч , сэтгэлдээ эх орноо, ижий аавыгаа, анд найз нар, ахан дүүсээ санаж, шөнө дөлөөр дэрэн дээрээ битүүхэн нулимс унагаж байгаа нь хэд бол? Илүү олныг нуршилгүй өөрийн үзэж харсан ганц нэг тохиолдлоос өгүүлсү.

Нэгэн зүйл: Анх би энд ирээд америк нөхөртэй нэгэн бүсгүйтэй танилцаж билээ. Монгол хүн болохоороо ажил төрөл олж өгөх гээд, алив мэдэхгүй зүйлийг маань хэлж өгөх гээд их л тус болж байсан. Удалгүй нөхөртэй нь ч танилцсан. Тэр хоёр суугаад есөн жил болж байгаа, одоо бол бараг дөч шүргэж байгаа насны хүмүүс. Гэвч үр хүүхэд байхгүй. Гэрт нь ороход нэг л хүүхдийн дуу үгүйлэгдсэн, хөндийдүү. Аман дээр ямагт гарч ирдэг зүйлээ нэг өдөр тэсэлгүй эхнэрээс нь асууж орхив. “Та хоёр яагаад үр хүүхэдтэй болдоггүй юм бэ?” гээд. Тэгтэл нөгөө найз маань санаа алдаад “Манай хүн хүүхэдтэй болохоор шөнө уйлаад би ядрана шүү дээ гээд байдаг юм” гэх нь тэр. Даан ч дээ. Монгол эрчүүд бол харин ч хүүхэд гаргаж өгсөнгүй гээд эхнэрээсээ салдаг тохиолдол байдаг биз дээ. Тэгэхээр энэ “шарууд” хамгийн түрүүн өөрийгөө л боддог гэдэг нь үнэний хувьтай байгаа биз.

Дараа нь нэг удаа нөгөө найз маань “Мөнгө зээлээч” гэж байна. Би америк нөхөртэй “баян хүн” хар ажил хийж хоёр хүүхэд, эхнэр, ар гэрийнхнийгээ тэжээж буй надаас мөнгө асуухад үнэхээр гайхлаа. “Яах гэж байгаа юм бэ? Хэдэн төгрөг хэрэгтэй юм бэ?” гээд асуутал “Монгол явах гэсэн юм аа. Ээжийн бие тааруухан байгаа гэнэ. Гэхдээ нөхрөөсөө мөнгө авмааргүй байна. Миний асуудал юм чинь” гэж байх юм. Өрөвдөөд өөрт байсан 500 доллараа өгөөд явуулчихлаа. Тэрнээс хойш байдаггүй ээ. Эргээд нэг ч холбоо барилгүй л гурван жил боллоо. Нөхөртэй хэлж чаддаггүй юмуу, эсвэл өөрөө ч тийм хүйтэн сэтгэлтэй болчихсон юм уу бүү мэддээ.

Нэгэн зүйл: Бас л ирснээс хойш нэг их удаагүй байсан цаг. “Барилгачин” болсноосоо хойш нэгэн айлын хаузыг янзлав аа. Нөхөр нь өмгөөлөгч, настайвтар америк эр. Эхнэр нь залуухан монгол бүсгүй. Унаж буй машин тэрэг, хаузны байдлыг харахад нилээд баян бололтой. Бидний хэдэн монгол залуус хэдэн сарын турш тэдний хаузыг шил толь шиг болтол нь янзалж өгсөн. Харин тохирсон хөлсөө авах гэтэл өнөө өмгөөлөгч хөгшин “луу унжих нь” тэр. Анх ярьж тохирсноосоо бараг арваад мянгаар дутуу өгөх гэнэ. Биднийг хугацаанаас хоцорсон, энэ тэр гэж буй бололтой. Уг нь мань эр өөрөө л материалынхаа мөнгийг саатуулаад, бид нар материал хүлээгээд хэд хоног алдсан хэрэг. Тэгээд хэл амаа ололцохгүйдээ хүрэв. “Хуульч” өвгөн тэгтэл “Та нар албан ёсны бичиг баримтгүй хүмүүс. Хэл ам хийвэл цагаачлалын албанд мэдэгдээд асуудлыг чинь шийднэ шүү” гэж байгаа юм. Ихээхэн дээрэлхэж байгаа хэрэг. Бид ч “Өгдөг газар нь өг,бид ч таныг бас хэлдэг газар нь хэлнээ” энээ тэр гэж байж нэг хэдэн “цаас” салгаж авсан. Гэхдээ бас дутуу. Өвгөний залуухан гэргийд бид “Монгол хүн байна даа, анх ярьж тохирсноороо өгч болохгүй юмуу, чи аятайхан хэл л дээ” гэж зөндөө хэлсэн. Даанч ямар ч мэдэлгүй гэдэг нь илт. Нөхрийнхөө “нүдийг хариулан” байж хааяа бидэнд хоол, бензиний тав арван төгрөг нууцаар өгөхдөө ихэд эмээсэн байртай байдагсан. Тэр хоёроос авах нэг юм нь нэг хөөрхөн охинтой. Даанч өхөөрдөөд чихэр өгөх гэхээр нүүр буруулна, монголоор ганц ч үг хэлэхгүй бөгөөд монгол хүнийг харахааараа шууд л муухай аашилна. Бодвол тэр өтөл эцгийнх нь сургасан зан байх л даа. Өөрсдийнх нь амьдардаг хаусанд ч хэд хэд очсон. Их тансаг орд харш байна лээ. Гэхдээ тэр бүсгүй нэг л эрх чөлөөгүй, нүд нь дандаа гунигтай харагддаг байсан шүү. Энэ сайхан бүсгүй эрх чөлөө, эх орон, ээж, ааваа “баян янхигар хөгшнөөр сольж дээ” гэдэг бодол өөрийн эрхгүй төрдөг байлаа.

Нэгэн зүйл: Надад нэг таньдаг эгч найз байдаг юм. Байшинг нь будаж өгч анх танилцсан юм. Мань хүн их яриа. Илэн далангүй сайхан ярина. Гурван хүүхэдтэй, ганц бие монгол бүсгүй. Хүүхдүүд нь том болчихсоон. Уг нь америк нөхөртэй байгаад салчихсан юм билээ. Тэрбээр ийн ярина. “Эгч нь энд ирээд бараг арваад жил боллоо. Нөхрөөсөө салаагүй л нааш ирсэн юм. Энд ирээд яаж ном журмаар нь амьдрах вэ гэтэл нэг найз хүүхэн маань америк хүнтэй л суувал бичиг баримт бүх юмтай болно гэж зөвлөлөө. Тэгээд ажил хийхийн хажуугаар америк нөхрийн “эрэлд” гарав аа. Номын санд сууж байгаад хүнтэй танилцвал аятайхан боловсролтой хүн таарах байх гээд номын санд их сууж ном уншдаг байв. Тэгээд нэг хүнтэй танилцлаа. Дажгүй сайхан залуу. Надад бол “ногоон кард” л бодогдоно. Тэгээд удалгүй гэрлэх санал авлаа. Хуримаа хийж байхад нөгөөхийг чинь харахаар л “ногооон кард” харагдаад болохгүй. Ингээд америк хүний эхнэр болов. Хүүхдүүдээ ч татаад аваад ирлээ. Уг нь их сайн хүн л дээ. Даанч хүүхдүүдтэй ерөөсөө таарахгүй. Би ч ёстой “нуман тулгуурт” орсон. Нөхрөө гэх хэцүү, хүүхдүүдээ гэх хэцүү. Бүүр болохгүй болоод эрхбиш төрсөн үр хүүхдээ бодоод салсан даа. Одоо би АНУ-ын иргэн. Хүүхдүүд маань бүгд иргэн болсон. Том болцгоогоод эхнээсээ хүнтэй сууж , амьдралаа бодож байна. Охин маань харин монгол залуутай суусан шүү. Хүү маань ч монгол охинтой үерхэж байгаа. Ер нь америк хүнтэй тохирохгүйгээ мэдсэн юм болов уу даа, эд нар маань. Эгч нь одоо ёстой ганцаардаж байна. Зорьсондоо хүрээд бичиг баримт, ажил төрөлтэй, амьдрах хаус юм юмтай л болсон, хүүхдүүд бүгд сургууль соёлтой, гэхдээ л ...” гээд яриагаа төгсгөнө дөө. “Та залуухан л байна шүү дээ. Хүнтэй танилцаад суухад яагаад болохгүй гэж” хэмээн намайг асуухад “Эгчид нь америк сайн найзууд бий. Гэхдээ л би суувал монгол хүнтэй л сууна” гэж эрс өгүүлдэг юм.

Нэгэн зүйл: Хамт ажилладаг залуу маань Монгол руу контейнер ачуулах гээд манайхны ярьдагаар хүмүүсээс 40-ийн хайрцаг цуглуулах юм боллоо. Хоёул орой болохоор л айлуудаар очиж хайрцагыг цуглуулдаг ажилтай болов. Нэг удаа Сан Францискогийн даунтаунд байдаг айлаас хайрцагыг нь очиж авах болов. Утсаар ярьж тохироод очлоо. Гадаа нь хүлээгээд хүлээгээд байдаггүй. Арга ядаад дахиад утасдвал “Одоохон, би хайрцагаа баглах гээд л хөглөж байна” гэнэ. Нөхөр нь эзгүй байгаа юм байлгүй дээ, хоёулаа ороод хайрцагыг боож янзлаад өгье гээд гэрт нь орлоо. Өнөө монгол бүсгүй маань нэг хайрцаганд дүүрэн юм хийх гээд эвийг олохгүй байгаа бололтой, хөлс нь урсчихсан байна. Гэтэл нөгөө өрөөнд нөхөр болох “шар залуу” буйдан дээр цааш хараад хэвтэж байх юм. Бүүр дургүй хүрээд “Нөхөр чинь энэ юмыг чинь боож баглаад өгдөггүй юм уу” гэхэд “Үгүй энэ хүнд ямар хамаа байх вэ. Би л өөрийн хэдэн ах дүүдээ хэдэн хувцас явуулах гэж байгаа юм чинь” гэж байна. Хойноос нь бас “Эд нар иймэрхүү улсууд шүү дээ, хэдий муу ч манай монгол эрчүүд арай ч авгай хүүхдээрээ хайрцаг сав боож баглуулаад байхгүй шүү” хэмээн бидэнд “тал заслаа” . Угаасаа л туслах гэж орсон юм болохоор жимбийтэл нь боогоод өгсөн дөө. Хайрцагны мөнгөө өгөхдөө цаашаа эргэн нөхрөөсөө “мөнгө зээлж” байгаа дуулдсан. Энэ бол болсон л явдал. Харин одоо тэр хоёр Монголоос охиноо авчирчихсан , гайгүй сайн яваа сураг дуулддаг юм. Эрхбиш монгол занг ойлгосонсон юм байлгүй дээ, харийн хүргэн.

Нэгэн зүйл: Нэг найзын маань эхнэр энд ирээд хэдэн жил болж байгаа юм. Утсаар ярина аа. “Хөөе хүүхдүүдээ л авчирмаар байна. “Харлачихсан” мань мэт шиг хүн яаж ч болохгүй юм. Эндхийн иргэнтэй л суувал нэг авчирч болох юм шиг байна. Аятайхан хүн байна уу?” гэнэ. “Үгүй тэгээд нөхөр чинь яах болж байна?” гэхээр “Яахав дээ тэндээ нэг хүн олоод авна биз, би хоёр хүүхдээ л авмаар байна” гээд шулуухан авна даа. Тэгэхээр хэлэх үг олдохгүй юм билээ. Нөхөрт нь ямар хэлж, айл гэрийн хоёрын хооронд “хов” зөөлтэй биш, өөрийг нь дэмжээд “Тэг, тэг” ч гэлтэй биш. Дэмий л эхнэрт нь “Ганцхан бичиг баримттай болох гээд нэгд амьдралаа үрж, хоёрдож өөрийгөө хэнд ч хамаагүй “өгөх нь” үү?” гэхээр “Яахав дээ, манай хүн намайг аятайхан тэжээгээд аваад явж чадахгүй байгаа юм чинь яах юм бэ? Авгайгаа хүний газар хар ажил хийлгүүлээд явуулж байгаа хүн цаашид энэ хэцүү үед биднийг яаж авч явах юм бэ? Миний өөрийгөө золиослоод ямар ч хүнтэй хамаагүй суух яах вэ, хоёр хүүхдийнхээ ирээдүйг л бодох гэсэн юм ” гээд ам таглана. Иймэрхүү амьдралтай, иймэрхүү бодолтой нь ч ганц энэ биш байх.

Ингээд тоочоод байвал олон л “түүх” байна даа. Гадны хүнтэй суусан бүх бүсгүйчүүдийг буруутгаж байгаа юм биш шүү. Гарцаагүй бас ийм “түүх” байдаг юм билээ шүү гэж сануулах гэсэн юм.
Гэхдээ би Малайзын “том улс төрч”-тэй суугаад, эцэст нь зэрлэгээр амь насаа алдсан монгол бүсгүйн тухай, хужаа нөхөр дагаад Нанхиад оронд очоод гэрийн боол нь болж доромжлуулж байгаад арай гэж оргон нутгийн бараа харсан монгол хүүхнүүдийн тухай, Хангүг хүнтэй суугаад ямаан омогтой дээрэнгүй нөхөртэй дэглүүлж байгаа охид бүсгүйчүүдийн тухай, биеээ нэгдүгээрт тавьж, бүхнийг мөнгөөр хардаг “боловсон шар” залуутай суусан хүүхнүүдийн тухай өгүүлсэнгүй ээ.
Би ч бас хоёр “муухай” охинтой аав. Хэзээ нэгэн цагт охидууд маань “хар элгийн , хэл зүс өөр нэг нөхөр дагуулаад” ирэх вий гээд айдаг л юм. Хэрэв тэгвэл “мөчийг чинь хуга цохиод хөөгөөд явуулна шүү” гэж ч охидууддаа тоглоом шоглоомоор хэлдэг л юм. Миний үгээр болдог ч гэж юу байхав, одооны хүүхдүүд. Гэхдээ л Монгол цусаа булингартуулахгүй, Монгол удмаа таслахгүй л байгаасай гэж дотроо залбирнам.
Төр ариун байхыг түшмэд мэднэ, цус ариун байхыг охид мэднэ гэдэг дээ.
Ц.Энхтүвшин(“ТАВАН ЦАГАРИГ”-ийн АНУ дахь тусгай сурвалжлагч)

Thursday, January 17, 2008

Ийм компьютертэй болсон хэ хэ









Боодог идээрэй хөө

Mongolian Marmot

Posted Oct 02, 2006

Globe Trekker Ian Wright samples marmot in Mongolia. More at www.globetrekker.tv.

Friday, January 11, 2008

БНМАУ – ААС МОНГОЛ УЛС РУУ


Монголын төр нийгмийг удирдах чадвараа алдаж, нийгмийн бүх салбар хямралд орж, энгийн хэллэгээр хөл толгойгоо олохоо байсан үед цэцэрхэх, мэдэмхийрэх, онолдох, номлох явдал тоймоо алдав. Бараг л толгойтой болгон онолч, судлаач болоод байна.

Нийгэмд хөдөлмөрийн хуваарь гэж нэг сүрхий юм байдаг бөгөөд энэ нь дуучин нь дуугаа дуулж, бөх нь барилдаж, эмч нь хүнээ эмчилж, эрдэмтэн нь номоо уншиж, судалгаа хийдэг бөлгөө. Энэ зүй тогтлыг бид оргүй мартжээ. Бидний бухимдлыг төрүүлж, яаж ч ярьсан гарц олж чадахгүй байгаа олон асуудлыг шийдвэрлэх цорын ганц арга нь шинжлэх ухааны системт судалгааны дүгнэлт буюу анализ болой. Үүнийг зөв хийсэн тохиолдолд хямралыг даван туулах гарцыг тодорхойлж болно. Энэ нь эмч эхлээд онош тавьдаг, дараа нь эмчилгээ хийдэгтэй бараг адил юм. Иймээс нийтээрээ бодох эрэгцүүлэх болов уу гэж энэ өгүүллийг тэрлэж байна. Энд хэлсэн зүйлсийг бүгдээрээ төгс үнэн гэж болохгүй авч эрхбиш олон жилийн судалгааны үндсэн дээр хийсэн учраас байнд нь биш юмаа гэхэд банзанд туссан байх гэж найдна.

Огт буруу ойлголт

Манайхны олонхи 1992 онд шинэ Үндсэн Хууль батлаад ардчилал, зах зээлд шилжсэн гэж ойлгодог бөгөөд зөвхөн энэ үндсэн дээр ардчилал, зах зээлд шилжсэн алдааны талаар мянган юм ярьдаг. Үнэн хэрэг дээрээ огт ийм биш.

Урд нь БНМАУ гэж байлаа. Энэ бол орчин үеийн үйлдвэржсэн нийгмийн ангилалд багтах төр бөгөөд хатуу үзэл суртал, хэт төвлөрөл, захиргааны албадлагын хүчээр монгол орныг нийгмийн дэвшилд хүргэсэн төр болох нь маргаангүй юм. Энэ төрийн муу муухайг хангалттай дуудсан болохоор ахин давтах нь илүүц хэрэг. Шинэ Үндсэн Хууль нь хуучин төрийг халах үйл явцын зөвхөн эхлэл нь болсон юм. Энэ хууль ардчилсан, шинэ Монгол Улсын төр, нийгмийн байгуулал, үйл ажиллагааны ерөнхий дүр зургийг л гаргаж өгсөн. Энгийнээр хэлбэл эхлээд Үндсэн Хууль ердөө л цаас байлаа.

Хуучин системийн цөөн дарга нарыг халж, анхны сонгууль явуулж, олон намууд байгуулж, шинэ УИХ байгуулсныг төр бүрэн солигдсон гэж үзэх ямар ч үндэслэл байхгүй.

Учир нь энэ үед БНМАУ-ын хуучин төрийн байгууламж, түүний бүтэц, аппарат, боловсон хүчин, ажлын арга барил гэх мэт систем бүхэлдээ хэвээрээ байсан. Харин бодит шинэчлэл, шилжилт ихээхэн өвөрмөц бөгөөд зөрчилтэй явагдсаны гэрч нь бид өөрсдөө бөлгөө.

Бидний мартсан нэг том хууль

Үндсэн хуультай хамт “Үндсэн Хуулийн хавсралт хууль” гэсэн гүнзгий агуулгатай, алсын үр дагавартай хууль баталснаа бидний ихэнхи нь хоолтойгоо холиод идчихсэн юм. Дурдан буй энэ хууль “БНМАУ-ын Үндсэн Хуулиас Монгол Улсын Үндсэн Хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай” гэсэн нэртэй. Нэрээс нь харлаа ч гэсэн энэ бол шилжилт, өөрчлөлт, шинэчлэл болоогүй, харин дөнгөж эхэлж байна гэдгийг тод харуулдаг юм.

Энэхүү хавсралт хуульд “Үндсэн Хуулийнхаа адил нэгэн адил хүчинтэй” гэсэн их том заалтаас гадна “хууль тогтоомжийг Монгол Улсын Үндсэн Хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан хийж дуусгана” гэсэн нэн тодорхой заалт ч бий. Тэгэхлээр БНМАУ-аас Монгол Улс руу хийсэн бодит шилжилт энэ хуулийн хүрээнд нэлээд удаан явагдсан нь тодорхой.

Харин энэ бүхэн хэрхэн, яаж явагдсан бэ гэдгийг анхаарч, судалж, шинжилсэн хүн тоотой хэдхэн гэдгийг би нотолж чадна.

Шинэ төрийг байгуулсан нь

Ямар ч гэсэн БНМАУ-аас Монгол Улс руу шилжих үйл явцыг 1992 онд байгуулагдсан УИХ хийж гүйцэтгэсэн.

Эхлээд УИХ өөрийнхөө тухай хуулийг батлав. Энэ ч аргагүй. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож ирсэн хэдэн нөхөр л шинэ төрийнх, бусад бүх зүйл хуучин төрд хамаарагдаж байлаа. Удаалаад Засгийн газрын, Нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын, Шүүхийн, Прокурорын, Цагдаагийн, Тагнуулын Хууль гээд л цаашаа хөвөрч гарна даа.

Өөрөөр хэлбэл төрийн байгууламжийг цоо шинээр бий болгож байлаа. Ийнхүү дөрвөн жилийн дотор Үндсэн Хуулийн хавсралт хуулийн бүх заалтыг хэрэгжүүлж, 1996 он гэхэд Монгол Улсын гэж нэрлэж болох төрийн байгууламж бий болсон юм. Энд алдаа гарсан уу үгүй юу гэдэг нь одоо нэгэнт онолын асуудал биш, практикийн асуудал болон хувираад байна.

Төр доторхи тусгаар тогтнол

Талийгаач доктор Х. Гүндсамсуу: “Ерээд онд (дан ганц –Д.Г) ардчилсан хувьсгал тохиогоогүй, бас үймсэн олны болон номенклатурын хувьсгал болсон юм...Ардчилсан хувьсгал нь импортын, үймсэн олны хувьсгал нь дарвисан, номенклатурын хувьсгал нь хоёрдугаар цувааны гэмээр содон шинжтэй” гэж нэн оновчтой тодорхойлсон байдаг.

Тухайн үед Монгол Улс төрийн шинэ байгууламж бүрдүүлэх зарчмын зорилтоо төрийн хуучин аппаратыг шинэ хэлбэрээр хуучнаар нь үлдээх ажлаар сольж орхисон нь зарчмын том алдаа байлаа.

Энэ бантанг хуучнаар бол номенклатур анги, одоогоор бол төрийн бюрократ анги хутгаж, ардчилсан будагтай жинхэнэ феодалын төрийг Монголд тогтоогоод байна.

Тэр үед шинэ төрийн аль нэг байгууллагын тухай хууль хэлэлцэх бүрт төрийн хуучин аппарат зөвхөн өөрийн эрх ашгийг хамгаалан үлдэх төрөлх зөн билгээрээ ажиллаж байсан нь ийм арчаагүй байдалд хүргэсэн юм.

Энэ үйл явц аль ч салбарт усны дусал мэт адил технологитой байсан. Ухаандаа аль нэг хуулийг хэлэлцэж батлахад эхлээд Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг хуулаад толгойд нь биччихнэ, дараа нь тухайн байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалт, чиг үүрэг зэрэг гэсэн хэсгийг шууд зааж оруулна. Энэ бүхний дүнд уг хууль тухайн салбар, чиглэлийн харилцаа, холбоог зохицуулах үүргээсээ хазайж, тухайн байгууллагын хууль болон хувирна.

Энд аль болох бие даасан, бусдаас үл хамаарсан, аливаа хяналтаас ангид, эрх мэдэл дарга нарт төвлөрсэн нэг ижил зүй тогтол үйлчилж байсан. Шинэ Үндсэн Хуулийн зарчим, хэм хэмжээтэй авцалдах зүйл энд туйлын ховор байлаа.

Онолын хэллэгээр бол төрийн хэвтээ болон босоо удирдлага, зохицуулалтын боломж алдагдаж, төрийн удирдлага нэг хүнээс хэт хамаат байх гол нөхцлийг бүрдүүлжээ.

Ингэснээр өнөөгийн монголын төрийн байгууламж бараг бүрэн бие даасан, эрх мэдэл, чиг үүрэг нь нэг бол ихээхэн давхцсан, нэг бол зохицуулалтын хийдэл гарсан, нэг бол эрх мэдэл, чиг үүргээ булаалдан өрсөлдөгч, ногдсон эрх мэдэл, чиг үүргээ наймаалцдаг, ямар нэг бүхэллэг, функционал хамаарал байхгүй, институтжлэг шинжгүй, тусгаар тогтносон байгууллагуудын механик нийлбэр болж хувирсан юм.

Энэ тохиолдолд төрийн удирдлагын үр ашиг, үр нөлөө гэх хамгийн гол зүйл оргүй устдаг юм. Нэгэнт ийм үед төр, засгийн ажил жаран чавганцын ажил болон хувирдаг бөгөөд ийм нийгэмд чигч шударга, худалч хулгайч ямар ч хүн айван тайван амьдрах боломж бараг байдаггүй. Уялдаа, шүтэлцээ, шүтэн барилдлагагүй төрийн задгай тогтолцоо нь ихээхэн эмзэг, нэг хүний нөлөөнд орохдоо туйлын амархан байдаг.

Буруутан хайхуй

Манайхан буруутан хайж олохдоо хэн ч атаархмаар авъяастай билээ. Гэвч төрийн байгууламжийг бүрдүүлэхэд үүссэн алдаа согогийг хэн ч, түүний дотор монголчуудын багш болсон барууныхан ч эхэндээ мэдээгүй юм.

Тэр үед “ардын засаг ч гэж юу байлаа, авдаг өгдөг нь ч хаа байлаа” гэдэг болж, монголчууд ардчилал, зах зээлийн ид шидэд бараг бурхнаас илүү итгэж байсан. Бидний олонхи тулгарсан бэрхшээлийг нийгэм шилжиж буй үеийн түр зуурын явдал гэж үзэж байсан байх.

Ямар ч гэсэн бидний ардчилал, зах зээлийн мэдлэг, туршлага гэж ёстой нэг хүүхдийн үлгэр байсныг шударгаар хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

Амтай болгон ярьдаг байсан засаглал хуваах онолыг нь одоо үзээд байхад засаглал хуваах биш, харин зааглах гэсэн нэн тодорхой утгатай юмсанж. Манайхан болохоор засаглал хуваах гэдгийг цагаан сарын боов хувааж байгаа мэтээр сэтгэж, төрөө өмчлөөд хуваагаад авчихсан нь одоо нэгэнт тодорхой байна.

1996 он нэлээд өнгөртөл энэ аюулыг анзаарсан хүн огт байгаагүй. Яагаад гэвэл бид бүгдээрээ социализмын бүтээгдэхүүн, юм үзэж нүд тайлаагүй, биллъярдын бөмбөг шиг адилхан хөгийн амьтад байсан. Барууныг дуурайж сайн сайханд хүрнэ гэдэгтээ бид дэндүү итгэлтэй байсан. Одоо ч энэ өвчин бидний сэтгэлгээ, үйлдэлд амь бөхтэй байгаа.

Энэ үед бидний дунд “шинэ” “ардчилсан”, “зах зээлийн” хүн ганц ч байгаагүй. Барууны зааварлагч багш нар, барууны ном зохиол, бас гадаад явж, туршлага судлах л бидэнд баримжаа болж байлаа. Бид нэг хэсэг большевик намын түүхийг түвд маягаар яс цээжилсэн эртний хувьсгалчид шиг байсан. Гэтэл “баруун” гэдэг ойлголтонд нь хэтэрхий олон улс багтдаг, тэдгээр нь хоорондоо асар их ялгаатайг бид дэндүү хожим ухаарсан юмдаг.

Нэгэнт шинэ замаар замнах туршлага, мэдлэг ор байхгүй, дуурайхаас өөр аргагүй байсан тохиолдолд энэ тэр хүн, энэ тэр нам буруутай гэх ямар ч үндэслэл байхгүй. Энэ бол бидний зайлшгүй туулах зовлонт зам, шившгийн хөндий байсан.

Аюулын анхны дохио

Хамаг итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдлөө шингээсэн шинэ ардчилсан төрийг бэхжүүлэхийг барууныхан ч, манайхан ч ихээхэн хүсэж байсан нь эргэлзээгүй.

1997 оны сүүлчээр НҮБХХ-ийн төслөөр “Монгол Улсын төрийн байгууллагуудын чадавхи: ардчилсан засаглалыг төгөлдөржүүлэх шаардлага, боломж” (УБ. 1998) сэдэвт судалгааг тухайн үед Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга байсан, одоо МАХН-ын дарга С.Баярын удирдлагаар судлаач Д.Чулуунжав, доктор Г.Чулуунбаатар болон мөн миний бие хийх завшаан тохиосон билээ. Түүний үр дүн судлаач бидний хувьд ч дэндүү хачирхалтай байлаа.

Тухайн үед хэн ч тоогоогүй энэ судалгаанд: “Сүүлийн үед манай төрийн үйл ажиллагаанд гарсан зөрчил, зөрчилт байдал, хямралыг шинжлэн үзэхэд түүний уг шалтгаан нь манай төрийн тогтолцоо, өргөн хүрээнд яривал улс төрийн тогтолцооны зохист биш байдалд оршино”, “бусад зарим орнуудад төрийн тогтолцооны согог байдаг авч эдүгээ манайд байгаа шиг системийн хэмжээний гажиг байдаггүй бололтой” гэсэн дүгнэлт хийсэн юм. Энд дүгнэлт бидний мэргэн ухаантайд биш, харин тогтолцооны гажиг судлаачдад яахын аргагүй илт мэдэгдэж эхэлсэнд байсан болов уу.

Удаалаад 2000 онд монголын системийн анализын толгой мэргэжилтэн С.Дашдаваа “Системийн хямралаас сүйрэл рүү” гэсэн томоохон аналитик өгүүлэл бичсэн нь тухайн үедээ их шуугиан тарьж билээ. Хэн ч тоосонгүй.

Дараа нь улс төрчид залгав. 2000 онд Баабар “Бүгдээрээ эрэгцүүлэн бодъё” гэсэн томоохон аналитик өгүүлэл бичиж, төр нь бүр болохоо болмогц “Монголын тусгаар тогтнолын тунхаг” гэсэн давхар гарчигтай шинэ Үндсэн Хуулийн төсөл хүртэл санаачлав. Түүнийг бас л хэн ч тоосонгүй, харин мэргэжлийн хувьд би л лав олон дахин уншиж судалсан юмдаг.

Манай томчуудаас Н.Багабанди энэ гажгийг анх мэдэрсэн юм. Хашир туршлагатай, няхуур хүн тэрбээр захирамж гарган ажлын хэсэг байгуулж Үндсэн Хуулийн “Төрийн байгуулал” гэсэн III бүлгийг Ерөнхийлөгчийн болон Парламентын засаглалын гэсэн хоёр хувилбараар бэлтгүүлсэн юм.

Хүн болгон ардчилал, зах зээлд ороод сайхан байна гэж хашгирч байхад энэ хэдэн нөхөр яахлаараа ийм сайхан төр засгийг өөрчлөх гээд элдвээр оролдоод байсан юм гэж асуух хүн хойч үеэс маань гарна гэдэгт би огтхон ч эргэлзэхгүй байна.

Төр засгийн системийн гажиг аль эртнээс үүдэлтэй гэдгийг одоо олон хүн ойлгосон гэж найдаж байна. Мэдээж үүнийг засах боломж байсан ч монголчууд бидэнд тийм хувь ногдоогүй.

Яг ухаараад засах ёстой үед нь Н.Энхбаяр гэдэг орчуулагч гарч ирээд төрийн өөрийгөө хамгаалж чадахгүй тусгаар байгууллагуудыг үнэ хаялцуулан зарж, зах зээлийн төр байгуулав. Одоо Монголын төр Нарантуул захаас дээрдэх юмгүй болсныг бид бүгдээрээ мэдэхээс гадна түүнийхээ горыг амсаж байна.

Нийгмийн бүх хамаг бурууг нэг хүн рүү тохох гэлээ гэсэн энгийн ухамсрын дүгнэлт угаасаа утгагүйг шууд хэлэх нь зөв байх. Монгол бол удирдагчаас хамаарах шинжээрээ хосгүй гэдгийг бидний нөхөд аль хэдийн судлаад гаргачихсан. Бас Н.Энхбаярыг ард түмэн өөрөө л сонгосон гэдэг нотолгоо ямар ч үндэс байхгүй юм. Тэр олон удаа сонгуулийн луйвар хийн гарч ирж байсныг бид бас л судлаад гаргачихсан. Иймээс Монголын төрийг хямралаас гаргах анхны алхам нь Н.Энхбаяраас ангижрах явдал мөн.

Цаашдаа нэн өндөр боловсрол, торгон мэдрэмжээрээ төрийн тогтолцооны гажгийг анх мэдэрч, мэдсэн С.Баярт энэ лай ланчигт хямралаас гэтэлгэх түүхэн үүрэг ногдлоо гэж сануулах нь миний эрх болой.

Оюун сэтгэлгээний үлэмж доройтолтой Зүмбэрэллхам гэгч нэг нөхөр Ерөнхийлөгчийг хамгаалах холбоо байгуулж давхиж байснаа гэв гэнэт Ерөнхийлөгчийн хуулийн зөвлөх болчихсон шог явдлыг давтах чөтгөрийн хүсэл надад огтхон ч алга.

Монгол Улсад ажил хийх эрхээ 10 жил хасуулсан надад ганцхан зүйл хэрэгтэй бөгөөд энэ нь системийн судалгаа шинжилгээгээ чөлөөтэй хийх эрх чөлөө бөлгөө.

Би зөв онош тавьсан гэдэгтээ итгэлтэй байна, эм нь надад бэлэн байна, харин уух эсэхээ энэ “Нам төр” хэмээх хэвтрийн нөхөр өөрөө л мэдэх байх. Үгүй гэвэл хохь нь л биз. Харин заваарч байгаад нийтийн үймээн самуунд хүрвэл би сануулж байсан шүү гэж хэлэх үгтэй байхад надад болох нь тэр.

Энэ өгүүллийг нийтээрээ хэлэлцэхэд зориулж байгаа болохоор тал талаас нь шүүн тунгаах нь зүйн хэрэг боловч уншсан, дуулсан ганц нэг ишлэлээ эргүүлж ярихаас өөрийг үл мэдэх нусгайчууд, мөнгөө савируулсан улс төрийн луйварчдад огт падгүй гэдгийг зориуд сануулж байна. Хэрэв оюун сэтгэлгээний илүү өндөр түвшинд ярилцая, хэлэлцэе хэмээн ухаант уншигчид хүсэх ахул цуврал өгүүлэл бичихэд би бэлэн байна.

Судлаач Д.Ганхуяг

2008 оны 1 дүгээр сарын 9.

Тайлбар:

Миний бичсэн өгүүллийн талаар олон хүн саналаа хуваалцаж байгаад би баяртай байна. Гэхдээ зарим нэг зүйл хэлэхгүй бол болохгүй нь ээ. Манайхан миний өгүүллийг биш, намайг үнэлж дүгнээд байх юм аа. Би хурдан морь юм уу, мисс хүүхэн биш. Намайг сайн муу, сайхан муухай гэж сонжих нь надад ч, Танд, мөн нийгэм төрд өчүүхэн ч ашиггүй гэж би бодож байна. Би өгүүллээ хялбаршуулах үүднээс:

а)өмч хувьчлал зэрэг эдийн засгийн бүх будлиан,

б)бид бүхний сайн мэдэх улс төрийн намуудын тэмцэл, хуйвалдаан, хувьсал,

в) тодорхой зарим улс төчдийн үзэл үйлдэл зэргийг зориуд орхиж дан ганц төрийн байгууламжийн бүрдлийн тухай авч үзсэн юм. Бас аливаа мэтгэлцээн (полемика) өрнүүлэхэд

1) ямар ч маргаан байхгүй баталгаатай,

2)нэмэлт баримт нотолгоо шаардах эргэлзээтэй,

3)огт хүлээн зөвшөөрөхийн аргагүй буруу гэсэн гурав хувааж үздэг юм.

Энэ гурвын аль нэгд 100 хувь багтдаг зүйл гэж хорвоод байдаггүй. Гэхдээ ямар ч хүн өөрийнхөө үзэл бодлын үүднээс түгээмэл энэ ангиллыг ашиглан шүүмжилж, дэлгэрүүлж, няцааж, хэлэлцэж болно шүү дээ. Би өөрийгөө дүгнүүлэх гэж юм бичдэггүй.

Судлаач Д.Ганхуяг.

Thursday, January 3, 2008

Хар сармагчингийн домог


Энэ явдал хэзээ ч юм, их л эрт дээр vед болсон гэж ярилцдаг. Гэхдээ vнэхээр болсон ч юм уу, эсвэл огт тохиолдоогvй, хvмvvс санаанаасаа зохиосон домог ч юм уу, бvv мэд. Ямар ч гэсэн єнєєг хvртэл яригддаг юм гэнэ билээ. Хvн тєрєлхтєний иргэншлээс асар хол, гvн балар их ойд, нэгэн омог амьдарч байжээ. Тэр омгийн хvмvvс жад барин ойгоор хэсэж, ан хийн амьдардаг байсан гэнэ.

Хэдийгээр амьтны ам таслан нvгэл хийн амьдрах боловч тэд туйлын их шvтлэгтэй бєгєєд ойн хар сармагчинг бvрханы амьтан гэж хvндэлдэг. Тиймээс ч бvгд л тvvнийг хvндэтгэн бурханы элч гэж нэрлэдэг байсан ба хэрэв ойд тааралдвал мэхийн ёслон, зай тавь єнгєрєєдєг ёстой юмсанжээ. Хэзээнээс тэгж шvтэх болсныг хэн ч эс мэдэх ба тэдний євєг дээдсийг мєхєх аюулаас хар сармагчин аварсан гэдэг домог vе удам залган, олны ам дамжсаар ирсэн байжээ.

Тэр омогт бусдаас онцгойрох юмгvй нэгэн залуу анчин байх бєгєєд олуул нийлж ан агнаж, олзоо хувааж амьдарахаас уйдсан нэгэн байж. Яаж шvv нэг бие амар, гэдэс цатгалан байж, сэтгэл хангалуун явах вэ гэж vргэлж боддог байжээ. Нэгэн шєнє тvvний зvvдэнд урт жад барьсан догшин хар сармагчин орж, элдэвлэн байснаа жадны vзvvрээр хуруугаа хатган цус гаргаж тvvнд єгч байна гэнэ. Хэдийгээр тэр маш их айж байсан боловч тvvний єгсєн цусыг уугаад маш их том биетэй болж, хvн амьтан жижигхэн шоргоолж мэт болоод хєл доор нь бужигнаж байна гэж зvvдэлжээ. Тэгээд тэр сармагчин тvvнд жадаа єгєєд хэрвээ чи гурван удаа миний цусыг уувал єлсєх, даарахыг мэдэхгvй бурхан мэт амар, жаргалтай болно гэв.

Єглєє сэрээд харвал тvvний хажууд нэгэн жад хэвтэж байв. Нєгєє анчин тун их цочирджээ. Зvvд мэт боловч болсон ч юм шиг. Єєрт тохиолдсон юм гэхэд унтсан байдаг. Хэдийгээр хар сармагчиныг алах нь байтугай муухай хардаггvй хvмvvсийн нэг ч гэсэн єєрийнхєє зvvдний vнэн эсэхийг туршиж vзье гэсэн бодол нь тvvнийг зvгээр суулгахаа байжээ. Тэгээд нилээд хэдэн єдєр шаналан бодож явсны эцэст зvvдээ шалгахаар шийдэж, овгийнхноосоо нуугдан зvг буруулж яваад нэг хар сармагчинг намнаад цусыг нь ууж гэнэ. Маргааш єглєє нь сэрвэл, бие нь нэг л хєнгєн, эрч хvчтэй болсон байжээ. Хамгийн гол бусад хvмvvс шиг ходоод нь хоол нэхэж зовоохгvй гэсэн ч vргэлж эрч хvчтэй хэвээр байх болжээ. Гэвч тэр омгийнхондоо сармагчингийн цус ууснаа мэдэгдэхгvйг хичээж бусадтай адилхан анд явж, бусадтай хамт хоол идсэн болж суудаг болжээ. Гэвч яваандаа хvмvvс тvvнийг хоол иддэгvйг мэддэг болж эхлэв. Хvмvvс тэртээ тэргvй єнєє маргаашдаа хvргэх гэж яддаг байсан тул, тvvний хоол иддэггvй нь тийм ч чухал санагдсангvй. Харин ч хоол хороох хошуу цєєрсєнд баяртайгаар тvvний хувийг хуваадаг байлаа.

Гэвч тvvний сэтгэл ханасангvй дахин хар сармагчингийн цус уухыг хvсэх болжээ. Яг л амьдрал дээр болдог шиг эхний удаа тун их бодол болж, эргэлзэн тээнэгэлзэж байсан бол хоёрдох удаа бол тэгсэнгvй. Дахин нэгийг хялбархан гэгч нь эд бад хийж, цусыг нь уув. Маргааш нь євдєх, шаналахыг мэдэхгvй болжээ. Нэгэнт євдєхгvй, шархдахгvйгээс хойш тэр аймшигтай араатнуудтай зоригтой тулалддаг болов. Тvvнийг хамгийн зоригтой гэж vнэлж омгийнхон нь хvндэлдэг болжээ. Овгийн удирдагч болгов. Гэвч зарим нэг нь тvvнд эргэлзэж эхлэжээ. Тэр яаж ийм болж чадав? Тvvнд нэгэн битvvлэг учир начир байгааг ойлгож байлаа.. Бvгд л тvvний нууцыг задлахыг хvсэж, зарим нэг нь учрыг гадарлаж, тvvнийг эсэргvvцэх болов. Гэвч тэр нууцаа сайн хадгалж, тvvнд ойртсон бvхнийг vгvй хийн хамгаалж байлаа.

Хэдийгээр тэр хэн бvхнээс илvv давуу талтайгаа мэдэж байсан боловч олон хvмvvсийг єєртєє дайсан болгож, атаа хорсолын дунд амьдрахыг хvссэнгvй. Гэхдээ тэр нууцаа бусадтайгаа хуваалцахыг бvр хvссэнгvй. Тvvнд нэг л зам vлджээ. Энэ бол дахин хар сармагчингийн цус уух. Гуравдах удаа явлаа. Тvvний явахыг бvгд мэдэж байв. Яагаад гэвэл, тэр хуучин шигээ жирийн нэгэн залуу анчин биш олны нvдэн дээр ил байх ёстой овгийн ахлагч учраас хvн болгон хараа, чих тавин байлаа. Тvvний хар сармагчинг хєнєєн цусыг нь уухыг харсан хvмvvс нєхєддєє хэлж, яахыг хэлэлцэв. Зарим нь энэ байдлаар тэмцэлдээд дийлэхгvй тул адилхан цус ууж, тvvнтэй адилхан болж байгаад тэмцэлдэе гэлээ. Харин нэг хvн “араатантай араатан тулалдаж дийлэхэд араатан л vлдэх бус уу. Vvний оронд маргааш єглєє бvгд тvvнээс тайлбар шаардая” гэснээр бvгд єглєє овгийн ахлагч дээрээ очих болцгоожээ. Харин эхэлж гаргасан саналын улмаас нєгєє хvн эхэлж асуух ёстой болов.

Єглєє нь овгийн ахлагч заншсан ёсоороо эртлэн сэржээ. Єєртєє юу єєрчлєгдсєнийг ажиглаж, биеэ чагнавал, урьдын адил бие нь хєнгєн агаад, сэтгэл тэнvvн. Гэхдээ нэг л баяр хєєртэй ч юм шиг. Гэтэл гадна нь хvмvvс шуугилдаж эхлэв. Гарч харвал, хэдэн хvн гэрийнх нь ємнє тvvнд асуулга тавихаар зогсож, бусад нь холуурхан сониучилсан байдалтай тойрчээ. Зарим нь бvр хэдийгээр харц нь наашаа боловч, элдэв ажил хийж байгаа дvртэй холуур гvйлдэнэ. Санал гаргаж, зовлонгоо vvрэх болсон нєгєє хvн зориг гарган эхэлж хэлэв:
- Та бидний шvтдэг амьтныг хєнєєж, омгийн шvтээнийг доромжиллоо гэв. Овгийн ахлагч хариуд нь жадаа шvvрэн авч, тvvнийг хороох байсан боловч, тэр жад руугаа ухасхийсэнгvй, тийм бодолч орж ирсэнгvй. Тvvнийг нам дарчихвал бусад нь олон юм асуухгvй гэж мэдэж байлаа. Тэр мєчид л тэр яаж єєрчлєгдснєє мэдэв. Овгийн ахлагч урдын адил дайснаа гэж vзсэн бvхнийг, vндэслэлгvй ч гэсэн устган дэвсэлдэг хvн биш болжээ. Тэр харин дотроо бvхнийг энэрэх сэтгэлтэй, яг л бурханы элч шиг ариун сэтгэлтэн болчихсон байж. Тийм учраас єнгєрсєн бvхнээ хурсан олонд хэлж. Анх юу гэж зvvдэлсэн, яаж хар сармагчин хєнєєж, бие нь яаж єєрчлєгдсєн, дараа нь яагаад дахин нvгэл vйлдэх болсон, нууцаа хамгаалахын тулд яаж яс хаяж, хор хутгасан, яаж хvн амьтныг хооронд нь сєргєлдvvлж, тэгээд яаж эрх мэдэлд хvрч, эд баялаг хураах болсон тухайгаа нэгийг ч vлдээлгvй хэлжээ. Бас уучлал ч хvсч. Харин тvvний хэлснийг сонссон хvмvvс тун ихэд хилэгнэцгээж, тvvнийг єршєєхгvй гэцгээв. Харин эхлэн дуугарагч зоригтой эр бусаддаа хандан, энэ хvн єєрчлєгдсєн байна. Одоо бидний жинхэнэ удирдагч болж чадах биш vv гэв. Уурандаа шатацгаасан хvмvvс тэр тухай бодохыг ч хvссэнгvй. Нэгэнт л єнгєрсєн амьдралаар нь л хvмvvс бие биенээ vнэлэн, шvvн тунгаадаг болохоор овгийн ахлагч тэдэнд яаж бузар, муухай нєлєєлж байсныг мэдсэн хvмvvс тvvнийг тал талаас нь дайрч эхлэв. Єєрєєс нь хол л бол яасан ч яахав гэж холуур гvйлдээд байсан хvмvvс хvртэл тойргийн голд орчихсон, тvvнийг хамгийн ихээр хараан зандарч байлаа. Харин овгийн ахлагч хvмvvст уурласангvй, тэдэнд учруулсан зовлонгийн vр, тэдний амьдрал, сэтгэлд туссан миний нvгэл хэмээн тун хvлээцтэй зогсож байв. Тэр бусдад vйлдсэн нvгэлээ цайруулан тэдэнд туслах боломжоо алдсандаа харамсаж байсан ч наминчилж амжсандаа баяртай байлаа. Хvмvvс уучилсангvй.

Ц.Ганбат

http://e426228.blogspot.com/

Богд хаан