Уйгар : Монголын түүх цуврал

Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгарын анхны хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд Түрэгүүдыг бут цохин Уйгар улсыг байгуулжээ. Пэйлог нас барсны дараа түүний хүү Моюнчур (747-759) Уйгар улсын хаан ширээнд сууж тэнгэрээс заяат тєр засагч мэдэлтэй хаан хэмээн алдаршжээ. Түүний тєр барьж байх үед уйгар улс хүчирхэгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орон эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож МЭ 751 оны үед Моюнчур Орхоны хєндийд Балиглиг (хар балгас) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, ємнє зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, єрнє зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан Ань Лу-шаны бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгараас тусламж гуйж элч илгээжээ. Моюнчур хаан тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулжээ. Үүний хариуд Тан улсын хаан єдий тєдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнжээ хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгар улсын хүч нєлєє нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есєн татар нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгар улсын хүч нэлээд суларчээ. Мєн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан Идигань (759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. Дуньмохэ (779-789) хаан ширээнд хүрэхийн тулд урьдахь хаадын тєрєл сєдєн 2000 орчим хүнийг алжээ. XI зууны эхээр эздэгдсэн зарим аймаг, угсаатны эсэргүүцэл, ангийн тэмцэл, язгууртан нарын дотоодын зєрчил хямралаас болж Уйгар улс сулраад байжээ. МЭ 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргис аймаг довтлон байлдсан явдал, Уйгар улсыг туйлын хїнд байдалд оруулжээ. Киргис, уйгарын удтал үргэлжилсэн дайны үр дүнд МЭ 840 оны үед Уйгар улс мєхсєн байна.