Түрэг : Монголын түүх цуврал

Монгол нутагт ноёрхож байсан түрэг угсааны улс

Түрэгийн тvрvv ба хожуу vеийн улс.
Монгол нутагт жужаны дараа бусад нүүдэлчин аймгуудын дундаас түрэг угсааны аймаг товойн гарч ирэв. Түрэгийн түрүү үеийн хаант улс, Түрэгийн хожуу үеийн хаант улс МЭӨ 552-745 он хүртэл монгол нутагт оршин тогтнож байв. Түрэг угсааны улсыг байгуулахад Дулга овгийн зонхилогч Буман ихээхэн үүрэг гүйцэтгэжээ. Тэрээр ойрх Тэлээ аймгийг єєрийн харьяанд нэгтгэж, жужаны харьяанаас гарахын тулд тэмцэж байжээ. Тэрээр Тобагийн баруун Вэй улсад элч зарж ургийн холбоо тогтоох гэж ихээхэн бэлэг хүргэсэн нь гадаад байдлаа бэхжүүлж хүчирхэг түшүгтэй болох арга хэмжээ байжээ. Бумангийн санаа нь баруун Вэй улсын жужаныг дотор талаас нь бутаргах бодлоготой нийцсэн учир Бумантай холбоо тогтоон гүнжээ бэр болгон 551 онд ар халхад ирүүлжээ. Буман бүх байдлаа бэхжүүлсэний үндсэн дээрээс МЭ 552 онд "тємєрчдын их бослогыг" хийж жужаны үндсэн хүчийг бут цохижээ. Буман жужаны захиргаанд байсан овог аймгуудыг єєртєє нэгтгэн түрэгийн(түрүү үеийн) хаант улсыг үндэслэн байгуулж, ємнєх жужаны захирагчийн цолыг авч биеэ эл (их хаан) єргємжилжээ. Тус улсын нутаг дэвсгэр Бумангаас хойш Кигинь хааны үед Солонгосоос Хар тэнгис, элсэн цєлєєс Байгаль нуур хүртэл хүрч байжээ. Түрэгийн түрүү үеийн хаант улс нь МЭ 630 онд Тан улсын эрхшээлд орж доройтжээ.МЭ VI зууны 80-аад оны үеэс түрэгүүд Тан улсын эсрэг тэмцэж, уг тэмцлыг Түрэгийн язгууртаны нэг Кутулуг, түүний зєвлєх сайд Тоньюкук нар толгойлсон байна. Тан улсын захиргаа түрэгүүдийн бослогыг дарах гэж мянга мянган шилдэг цэргээ явуулж байсан боловч тєдий л амжилт ололгүй харин ч босогчдод бут цохигджээ. Кутулуг бослогыг ийнхүү амжилттай удирдаж 50 шахам жил Тан улсын эрхшээлд байсан Түрэг улсыг сэргээсэн байна.
Тусгаар тогтнолоо сэргээн авсан түрэгүүд МЭ VII зууны 90-ээд оны орчим Орхон голын хєвєєнд хуралдаж Култугугийг Түрэг улсын хаанд єргємжлєн, Эльтерес "улсыг хураагч" цол нэмэн єгч Түрэг улсыг сэргээн тунхаглажээ. Түрэгийн түүхэнд Можо, Могилян нар асар их үүрэг гүйцэтгэжээ. Эдгээр хаадууд улс орноо шинэчлэн засаг захиргааны систем, цэрэг армиа улам боловсронгуй болгожээ.
Гэвч Түрэг улс удаан насалж чадсангүй. МЭ 745 онд Уйгарын босогчдод цохигдож, Түрэгүүд тєв азид ноёлох сууриа тэдэнд алджээ.