Жужан : Монголын түүх цуврал

IV зууны үеэс Хятадын түүх бичигт дорнод-ху нараас гаралтай, хангайн уулсаар тєвлєн нутаглаж байсан нүүдэлчин аймгийг жоужань гэж нэрлэн тэмдэглэжээ. Жужан нар Тоба улсад алба барьж, тэдний эсрэг тэмцэж байжээ. Тэр тэмцлийг багадаа боолчлогдож байсан Мүгүлюй толгойлж байжээ. Түүнийг нас барсаны дараа хүү Гюлүхой тэмцлийг үргэлжлүүлж аймгаа анх удаа хураамжлан цуглуулж байжээ. Жужан нарыг монгол угсаатан гэж эрдэмтэд үздэг байна.

Жужаны хаант улс МЭ 400 оны үед жужан нар нэгэн захиргаанд орж нэгдэж чадаагүй байв. Тэр цагтаа тєрийн талаар эрх нєлєє нь бусад сурвалжтан нараас давуу байдалтай болж байсан Шэлүний мандан хїчирхэгжих явдал нь элсэн говиос хойш нутаглаж байсан Гаогюй (уйгар) аймгуудийг жужан нар эзэлж чадах эсэхтэй холбоотой байжээ. Гаогюй аймгууд жужан нарын нэгэн адил Тоба-Вэй улсад харьяалагдаж байв. МЭ 402 онд Шэлүнь гаогюй нарыг амжилттай довтлон эзэлж тэдний нутгийг нэвт єнгєрч бусад аймгийг бас хураан авч, єєрийгєє каган (хаан) хэмээн єргємжилж Жужан улсыг үүсгэн байгуулан гадаад байдлаа бэхжүүлэх арга замыг сүвэгчилж эхэлжээ. Шэлүнь тэр үед баруун хойд хэсгийг ноёрхож байсан тангуд угсааны Цин улстай харилцаа тогтоож., Тоба-Вэй улсын эсрэг тэмцхэд ємєг түшгээ болгож эхэлсэн байна. Жужаны том ноёд бүр Шэлүний эрх захиргааг бүрэн дагаагүй байв. МЭ 410 оны тэргүүн сард Тоба-Вэй улс жужаныг довтолж жанжин нь жужаны цэрэгт бүслэгдсэнд хаан нь єєрєє цэрэг захиран ирж жужан нарыг ухруулжээ. Энэ тулаанд Шэлүнь амь үрэгджээ. Түүний байгуулсан Жужан улс нутаг дэвсгэр V зууны эхний арваад жилд асар уудам болж, умард зүгт Байгаль нуур, ємнєд зүгт их Элсэн говь, єрнєд зүгт Харшар (Хар сайр), Дорно зүгт Солонгос хүрч байжээ. Жужан улсыг Шэлүнь хаанаас хойш мєхсєн мэтээр зарим түүхчид бичдэг боловч үнэн хэрэг дээрээ 140-єєд жил оршин тогтнож чаджээ.