Энэ ч гоё юмаа...

Амьдралыг хошуучлагч эр хvн

Эр хvн уйлдаггvй юм

Чулуунд бvдрээд унасан жаахан хvvгээ "Өөрөө унасан хvvхэд уйлдаггvй юм" гэх юм уу, эсвэл "Эр хvн уйлах муухай, одоо бос" гэж аргаддаг сэтгэхvй монголчууд бидэнд эртнээс уламжилж ирсэн. Эр хvн байж, тиймхэн юманд сэтгэлээр унаад байхдаа яахав дээ, эр хvн байж тэр баргийн юмыг аргалаад өнгөрvvлчихэж чадахгvй, эр хvн байж дэндvv нялцгай юм аа... гэхчлэн олон олон асуудалд өнөөх л "Эр хvн байж" гэсэн vг дагалдах. Магадгvй хар багаасаа л энэ vгэнд "багтах" гэж явсаар хэрээсээ хэтэрсэн тэвчээр, хатуу чанга шаардлагын дор эр хvйстнvvд маань явж ирсэн ч юм бил vv?

Хvн ам зvйн судлаачдын гаргасан судалгаагаар өсвөр насны хөвгvvд охидоос илvv осол гэмтэлд өртөх нь элбэг байдаг аж. Учир нь тэд эр хvн болж яваа. Зоригтой, юунаас ч айдаггvй. Тийм байх ёстой.

Тийм ч учраас юм юманд орооцолдож явдаг бөгөөд архи тамхи, порно кино зэрэг хаалттай бvхэн тэдний сонирхлыг татдаг. Эр хvн хатуу чанга, эр зоригийн бэлгэ тэмдэг гэсэн ойлголт хар нялхаас нь тэдний тархинд бий болдог ажээ.

Бид хvvхэдтэйгээ ойр байж ярилцдаггvйн харгайгаар шилжилтийн насны эрэгтэй хvvхэд толгой дараалан гэмт хэрэгт орох, буруу зам руу хальтрах шалтгаан болдог. Харин хатуухан гараар өсөхдөө гэмгvй гэж аав нар хөвгvvддээ vе vехэн жавтий хvртээдэг хэрнээ охидоо бол бөөцийлөөд л байх нь тэр шvv. Дунд сургуулийн охид багшдаа чихдvvлээд зогсож байхыг та ер нь харсан уу? Намайг бага байхад хэдэн цаг сандал өргvvлж, алганы амт vзvvлдэг багшийн хатуухан араншинг хөвгvvд л шvд зуун тэсдэг байлаа. Гэр бvл, сургууль, гудамжинд, ер нь хаана ч тэр, хөвгvvдэд охидоос илvv хатуу ханддаг жишээг бид мэднэ. Гудамжны, байрны, ахлах ангийн гээд атаманууд бас мундахгvй ээ. Дээрэлхvvлэхгvй биеэ авч явах, аавын алганы амтыг давж гарах, ээжийн тавьсан өндөр шаардлагад нийцэх, дээрээс нь өнөөх л "Эр хvн"-ий нэрийг ёс төртэйгээр хамгаалахаар алхам тутамдаа л тэд бэрхшээлийг даван туулах хэрэгтэй болдог. Ер нь бусдад дээрэлхvvлж, дээрэмдvvлж vзээгvй хөвгvvд тун ховор. Хэн ч тэдэнд эр хvн ямар байх ёстойг хэлж зөвлөдөггvй хэрнээ хэрээс хэтэрсэн "Эр хvн байж" гэдэг vгийг өдөр тутам сануулах нь хэчнээн дарамттай байдаг бол.

Германы сэтгэл судлаачдын дунд хөвгvvдийн сэтгэл зvйг судлах ажил сvvлийн vед тун чухал болоод байгаа гэнэ. Эрэгтэй хvvхэд охидыг бодвол сэтгэлээ уудлах нь ховор, дотроо болж байгаа зvйлийг бусдад барагтай бол хэлээд байдаггvй, учир битvvлэг, хаалттай байдаг. Мөн өвчинд их өртөмтгий байдаг бөгөөд охидоос илvv эмнэлэгт хvргэгддэг гэсэн судалгаа ч гаргаж. Хөвгvvд эрvvл мэнд болон өөрсдийн сэтгэл санааны байдлыг vгээр илэрхийлж гаргахдаа охидоос дор. Тийм учраас баригдмал, хаалттай байдаг гэж тэд дvгнэжээ.

Монголд боловсролоос гээгдсэн буюу сургууль завсардсан хvvхдvvдийн 80 орчим хувийг эрэгтэй хvvхэд эзэлдэг. Хөдөөгийн айлууд хvvгээ мал бараадуулж, өөрсдийн гарын vзvvрт зарахаар сургуулиас гаргах нь жирийн л vзэгдэл. "Эр хvн юм чинь арга нь олдоно, энэ муу охиноо л сургууль номын мөр хөөлгөе гэлцэнэ. Ердөө л хvйсийнхээ байдлаас болоод л эрдэм сурах эрх нь хумигдаж, хувь заяа нь тэр дороо л шийдэгдчихнэ гээч. За тэгээд, арай гэж 10 жил сургуульд сураад төгслөө гэж бодоход "Эр хvн алзахгvй ээ, наймаа хийгээд ч болов, өөрийгөө тэжээчихнэ" гэсэн мөнөөх л гадуурхангvй vзлээр ханддаг нь гэм биш зан. Яг ийм шалтгаанаар дээд боловсрол эзэмших эрхээ хасуулсан хөвгvvд олон бий. Чухам тийм ч болоод их, дээд сургуулийн оюутнуудын 70 орчим хувь нь эмэгтэйчvvд болжээ. Гэр сахиж, хvvхдээ өсгөж хvмvvжvvлэх vvрэгтэй эмэгтэйчvvд эрчvvдийн орон зайг эзэлж, албаны конторт тухалж, ажил хэрэг ярин таахалзаж, тэднээс илvv эрх мэдэлтэй болж эхлэв. Нийт албан хаагчдын 70 гаруй хувь нь эмэгтэйчvvд байгаа нь ч нэгийг хэлээд байна бус уу.

Гадуурхагдаж өссөн хөвгvvдийг өнөөдөр эр хvн рvv итгэлгvйхэн хардаг, хөмсөг зангидсан нийгэм хvлээж байна. Яагаад эрчvvд доройтож, тэдний нэр хvнд сайнгvй явна вэ? Энэ бvхэнд хамтдаа хариулт хайгаад нэг vзэх vv?

Эм хvн эм хvндээ хайртай

.Та аль нэгэн албан конторын хаалгыг татаад vзээрэй л дээ. Хvvхнvvд л голдуу сууж байх вий. Улс төрөөр амьсгалсан өнөөгийн нийгэмд нам болгон дэргэдээ эмэгтэйчvvдийн байгууллагатай гэж байгаа. Эмэгтэйчvvдийн эрхийг хамгаалах нийгэмлэг, хуульч эмэгтэйчvvдийн холбоо, ардчилсан социалист эмэгтэйчvvдийн холбоо, ...ер нь л эмэгтэйчvvдийн гэсэн овогтой гадна дотны төрийн болонтөрийн бус байгууллагуудын TOO ч тоймоо алдсан. Гудамжинд хэд алхаад "Эмэгтэйчvvдийн эмнэлэг" гэсэн хаягтай та таардаггvй гэж vv? Харин эрэгтэйчvvдийч гэх байгууллага тун цөөн, бараг ганцхан даа. Монголын эрэгтэйчvvдийн холбооны дарга нь ч бас эмэгтэй хvн гээд бод доо. Хvvхнvvд хvчээ авч нийгмийг ийм тэнцвэргvй болгосны учир юунд байна? Өнөөх гадуурхагдсан хөвгvvдийн ирээдvйн дvр төрх ийм болгоод байна уу? Нэгэн цагт эрийн боол, гэрийн зарц явсан бvегvйчvvдийн гарт эрх мэдэл шилжсэнээр тэд эр хvнийг ажилд авахаас татгалзан, эрчvvлд итгэл хvлээлгэхээс эмээх болж. Эм хvн эм хvндээ хайртай хэмээн сvрчиг ханхлуулсан дэгжин бvсгvйчvvдээ өөд татаж, ажилд авч, эгнээндээ нэптэсээр байна. Эр хvйстэй захирлууд хvртэл архи уудаг, хариуцлагагvй, сул дорой эрчvvдээ vнэнч, найдвартай, хvчирхэг хvvхнvvдээр солихдоо дуртай болсныг гайхах арга алга.

Ингэхэд эрчvvд маань хаачаа вэ? Тэдэнд ажиллах орон зай vнэхээр vлдээгvй юм гэж vv? Vгvй дээ, хаанаас эрчvvдийг олж болохыг хэлж өгье. Нийслэл даяар танд хөл залгуулдаг такси гэдэг унааны жолооч нар голдуу эрчvvд байдгийг та анзаарсан уу? За тэрийг байя гэхэд хажуугийн баар, зочид буудлын vvдээр шагайгаад vзээрэй. Хараа булаасан хав дөрвөлжин сайхан эрчvvд хаалга сахин ханхалзаад зогсож байх вий. Нийслэлд vvдээ нээсэн хуучин шинэ бvхий л байгууллага, компаниуд харуул хамгаалалтын ажилтантай гэвэл тэр болгонд эрэгтэйчvvд байдаг аа гэсэн vг. За тэгээд мэдээж хэрэг цэрэг цагдаа, гал команд зэрэг хvчний байгууллагуудад очвол эр хvйстнvvдээ нэг дор хамгийн олноор олж харж болно. Vvнээс өөр Монголд эрэгтэйчvvдийн хийх ажил ховор болсон тухай саяхан нэгэн эрхэм хэлж байсныг саналаа.

Нийгэмд илvvдэл эрчvvдийн дvр төрх бий боллоо. Сургууль төгсөж, боловсрол ззэмшин алба хашиж, өөрийн гэсэн орлоготой болсон эмэгтэйд эрчvvд гологдож эхлэв. Vvнээсээ болоод тэд арчаагvй дорой харагдаж, гэр бvл зохиосон ч өрхийн эдийн засгийн ноёрхол эхнэрийнх нь гарт шилжив. Хvvхнvvдийн нийгэм эр хvнийг хаалганы гадна vлдээв. Эмэгтэйчvvд бvхнийг нуруун дээрээ vvрч, дээрээс нь сэтгэлээр унаж архинд дуртай болсон хөөрхий нөхрvvдээ тэгңээд тэд амьдралаа залгуулж явна. Гэхдээ олон олон эрчvvд эрдэм номын мөр хөөж, ажил хийж, бизнес эрхэлж, зах дээр наймаа хийж гэр бvлээ авч явааг vгvйсгэх гээгvй юм. Харин тэднийг сvvдэр мэт дагадаг "Эр хvн байж суудал тавьж өгсөнгvй, эр хvн байж амьдралдаа арчаатай явсангvй" гэсэн тулган шаардалт өөрчлөгдсөнгvй. Бидний бэрхшээл хvмvvс. Тийм ч учраас зориг нь мохох, сэтгэлээр унах, шантрах тохиолдол тэдэнд цөөнгvй байдаг гэдгийг хvvхнvvд маань ч гэсэн санаж байвал зvгээр сэн.

Сайхан эрчvvдийг юу бий болгодог вэ?

Би чамд хоёр хvvхэд төрvvлж өгсөн. Залуу халуун насыг минь чи л vрлээ. Чиний төлөө би өөртөө байгаа бvхнээ зориулсан. Гэр бvлээ тэжээж чадахгvй юм бол яах гэж... Ял асуух мэт ийн vглэж нөхрөө залхаадаггvй эхнэр бараг л vгvй биз. Хажуудах ханиа нэг хар даа. Чамтай л адилхан туг vс нь бууралтчихаж. Нэгэн цагт чиний дурлаж байсан залуу одоо өөрчлөгдөж, духанд нь хэдэн vрчлээс нэмэгдсэн байгаа биз? Яг өөртэй чинь адил. Эмэгтэй та вэ? гавьяатайдаа тvvнд хvvхэд төрvvлж өгч, та өтлөөд байгаа хэрэг биш шvv. Нөхөр минь намайг зоддог. Бид гурван хvvхэдтэй. Суугаад найман жил болж байна. Эхэндээ зvгээр л байдаг байсан. Сvvлийн vед зоддог, уурлаж хэрэлддэг, огцом зантай болчихлоо гэж уйлаад суухынхаа оронд эхэндээ зvгээр байсан тэр эр хvнийг тэгж өөрчлөгдөхөд таны цамнаж омогшдог, толгой дээр нь гарч давардаг, vглээ яншаа, эсвэл бvхнийг хайр найргvй нуруунд нь vvрvvлдэг, ядарчихсан ороод ирэхэд нь ааш муутай угтдаг зан нөлөөлсөн байж магадгvй гэж бодож vзсэн vv? Та өөрөө ханиа эвджээ.

Ханиа эр нөхөр минь хэмээх өөриймсvv сэтгэлээр бус, өнөөдрийн талх, маргаашийн өмсөх хувцас, их холдоо л гэхэд нөгөөдрийн унах машин болгон харж, ёсолж авсан эхнэрийн хайраар бус, өөрт тань насан туршид vйлчлэх ёстой vнэнч амьтан мэт, ааш араншингаа гаргаж хийх сав мэт загнадаг юм биш биз?

Ихэнх эхнэрvvд нөхрийгөө гараад явсан хойно хvvхдvvддээ аав чинь тэгж согтож унаад, тэгж хөгөө чирээд гэж ярих ярихгvйг дэлгэн муулдаг бол нөхрvvд харин ч эсрэгээр, "Ээжийгээ хайрлаж байгаарай", "Ирэхэд нь цай чаначихгvй яагаав" хэмээн нууцхан халамжилдаг гэсэн сонирхолтой дvгнэлтийг гэр бvл судлаачид гаргасан тухай эмэгтэйчvvддээ анхааруулъя.

Бид сайхан эрчvvдийг мэднэ. Хvчирхэг, бахархмаар, эцэг хvнийг, удирдагчдыг мэднэ. Тэдний ард сайхан эмэгтэйчvvд, жинхэнэ бvсгvй хvмvvс байдаг юм. Сайхан эмэгтэйчvvд сайхан эрчvvдийг бий болгож төлөвшvvлдэг. Хайр сэтгэл бол хоёр хvний хамтын хөдөлмөр гэж бид сэтгvvлдээ өмнө нь дурдаж байсныг та санаж байгаа байх. Тэгвэл босгосон амьдралынхаа төлөө хамтдаа хөдөлмөрлөж чадсан уу гэдгээ эргэн сана л даа. Бусдад бурууг тохож байхын оронд өөрт чинь ч бас "но" байж болохыг тунгаагаад vзвэл яасан юм бэ?

Жинхэнэ эр хvн ховор болжээ хэмээн шогшрох гэж бvv яар. Жинхэнэ эмэгтэй хvн ховордож, хvvхнvvд маань бvсгvйлэг чанараа гээж байгаа учраас жинхэнэ эрчvvд ховордож байгаа юм биш vv гэж эргvvлээд асууя. Хамгийн гол нь тэднийг байгаагаар нь хvлээж авах хэрэгтэй. Тэр тантай л адилхан арван хуруу тэгш, дутагдалгvй амьтан биш ээ.

XXI зууны эрчvvдэд юу чухал вэ? Сайхан эрчvvдийг бий болгодог нэг гол хvчин зvйл нь нийгэмд эзлэх байр суурь, өөрийгөө vнэлэх vнэлэмж байдаг. Тэгвэл өнөөгийн энэ эринд тэдний vнэлэмж нь юу вэ? Чингисийн эзэнт улсын vед эрэлхэг цэрэг дайчин байх нь нэр төрийн хэрэг байв. Тэгвэл тvvний дараахан бурхны хутгийг олсон сайн лам хувилгаан болох нь эрчvvдэд сэтгэлийн ханамж авчирч байлаа. Бидний ад vзээд байдаг социализмын vед намын гишvvн, улаан хувьсгалч байх нь эрчvvдийн амьдралын утга учир болж байв.

Тэгвэл өнөөгийн ардчилсан нээлттэй нийгэмд эрчvvдийн бахархал, өөрсдийгөө vнэлэх vнэлэмж нь гарцаагvй боловсрол мэдлэг болоод байна. 90-ээд оны зах зээлийн шуурганаар боловсролтой олон сэхээтэн ганзагын наймаанд явж, бизнес хөөсөн. Гэсэн ч хэдэн жилийн дараа эргээд харахад тэдний хувьд хэдэн төгрөгнөөс илvv нэр төр гээч зvйл чухал болохыг мэдэрч эхэлсэн юм. Аргагvй шvv дээ, нэгэн цагт өөрөөс нь хамаагvй доод албан тушаалд явсан нөхөр аль нэг яам агентлагт мэргэжилтэн хийж байгаагаараа тvvнээс илvv нэр хvндтэй, олонд ам сайтай явна. Тэгэхээр алт мөнгө, эд баялаг эр хvнд тийм ч их сэтгэл ханамж авчирдаггvй аж. Яагаад өнөөдөр томоохон компанийн захирлууд хэд дахин илvv vнэ төлж дээд сургуулийн диплом худалдаж авахаар улайрч байна гэж бодож байна?

Эр хvн нийгэмд эзлэх байр суурь, мэдлэг чадвараараа гайхуулж, тэр нь амьдралын утга учир, сэтгэл ханамжийн баталгаа нь болдог цагт бид амьдарч байна. Харин тэр vнэлэмж нь байхгvй болоод ирэхээр л эрчvvд сэтгэлээр унаж, архинд дурлаж, арчаагvй сул дорой болдог. Ажил дээрээ боловсролтой хvчирхэг хvvхнvvдэд далаараа цэвэр тавиулчихаад дотор нь юу гээч буцалдаг бол?

Эрчvvд яагаад богино насалдаг вэ?

Эрчvvд эмэгтэйчvvдээс долоон жилээр богино насалдаг гэсэн статистик байна. Эрэгтэйчvvдийн дундаж наслалт 60.8 бол эмэгтэйчvvдийнх 66.5 байх жишээтэй. Бусдад сул дорой харагдахгvй гэж, аливаад хатуужилтай эр хvн гэдгээ мэдрvvлэх гэдэг зангаасаа болоод эрчvvд биеэ гаргуунд нь гаргадаг ажээ. Архи ууж, тамхи татдаг,эрvvл мэндээ төдийлэн тоодоггvй. Тэгвэл эмэгтэйчvvд өөрөө. Тэд гоо сайхандаа санаа тавиад зогсохгvй юу идэж ууж, юу өмсөж зvvхээ хvртэл онцгой анхаардаг. Тvvнээс гадна угийн яриа, бусадтай сэтгэл санаагаа чөлөөтэй хуваалцаж байдаг хvvхнvvдийн хувьд эрчvvдийг бодвол стресст орох нь ч бага байдаг гэнэ.

Vvний яг эсрэгээр бас нэгэн судалгаа анхаарал татав. Дөнгөж төрсөн нялх эрэгтэй хvvхэд ижил насны охидыг бодоход биеийн хөгжил нь зургаан долоо хоногийн хоцрогдолттой байдаг ажээ. Тийм ч учраас нярайн эндэгдэл эрэгтэй хvvхдэд голдуу тохиолддог тухай эмч нар ярьдаг. Тэгэхээр эмэгтэйчvvдээс хөгжлийн хоцрогдолттой төрсөн эрчvvд насны эцэст тэднээсээ бас тvрvvлээд явчихдаг нь бас л санаа зовмоор vзэгдэл шvv. Тvvнээс гадна эмэгтэй хvн өвчин туссан тохиолдолд эсрэг хvйстнээ бодвол эдгэрч төлжих нь ч хурдан байдаг ажээ. Энэ нь магадгvй хvvхэд гаргадагтай нь холбоотой байгалиас заяагдсан физиологийн vзэгдэл ч байж болох юм.

Тэтгэвэртээ суусан өвөөгөө эргээд дурсъя л даа. Бөгшvvлж ханиалгадаг, бие султай өвөөгөө бага байхаасаа л би өрөвдөж ирсэн. Магадгvй залуудаа ид жавхаатай, гялалзсан сайхан эр байсныг нь vгvйсгэхгvй. Харин тэр эмээг бодвол илvv туниа муутай. Ануухан буурайгийн маань дэргэд арчаагvй сул дорой санагддаг байж билээ. Эрчvvд хөгшрөөд ирэхээрээ авгайгийнхаа гарыг л харж амьдардаг юм байна даа гэж өөрийн эрхгvй бодол төрдөг байсан шvv. Өвөөгийн хийдэг ажил нь сонин унших. Хааяа уншсан зvйлээсээ болж яасан их нервтэж, эмээг сандаргадаг байсан гэж санана. Хувьсгалт намд vнэнч зvтгэж явсан улаан фэн тvvнд таалагдахаасаа илvv таалагдахгvй зvйл их юм байх аа, энэ нийгэмд. Дэмий цаас шагайж байж даралтаа ихэсгэчих юм гэж эмээ vглэдэгсэн. Одоо өвөө маань бурхны оронд явчихсан л даа.

Гэхдээ эргээд бодоход дээхнэ vеийн хvмvvсээс эерэг биш шинж тэмдэг ажиглагддаг. Социализмын vед эрэгтэй хvмvvсийг маш их улс төржvvлж, сэтгэл санаа, хувийн зан чанарт нь хvртэл айхавтар их нөлөөлж байсны гэрч нь миний өвөө юм болов уу гэж би боддог. Vзэл суртлын хvчтэй систем хувь хvнийх нь хувьд vгvйрvvлж vнэхээр чадаж. Намтай холбоотой ажлыг хамгийн чухалд тооцдог мөртлөө гэр бvлийнхээ асуудпыг хамгийн сvvлд тавьдаг зан миний өвөөгөөс бусад хvнд ч байсан байж таараа. Улс төржиж, хийрхэж, сонин гарчиглаж суухдаа хvртэл дотор нь ямар нэгэн юм буцалж байдаг юм уу гэмээр нvvр нь янз янзаар хувирч суудаг сан. Хэтэрхий их солиоруулсан vзэл суртлын механизм миний өвөөгийн насыг хэдэн насаар хулгайлчихсан юм шиг санагдах нь бий. Өнөөдөр ч гэсэн бид улс төржсөн нийгэмд амьдарч байна. Ардчилсан нам, хувьсгалт нам гэж аягvй л бол цэцэрлэгийн хvvхдvvд хvртэл талцан тоглож суугаа ч байж мэднэ.

Эрчvvдээ эрчvvд шиг байлгая

Хайрлуулж өссөн хvvхэд хайр дааж, хайрлаж мэддэг хvн болдог гэсэн vгийг мэдэх vv? Тэгэхээр эр хvйстнvvдээ шоовдор хөвгvvн байх vеэс эхлэн өөрөөр хандах цаг болсон юм биш vv? Дэндvv хатуу шаардлага тавьж, дэндvv их зvйл тэднээс шаардахаа больё. Байгаа чигээр нь хvлээн авч, байгаагаар нь тэднийгээ хайрлая. Нийгмээс гадуурхагдаж, хvvхнvvддээ гологдох болсон хөөрхий эрчvvдээ өнөөдрөөс эхлээд хайрлая.

Эр хvний нөмөр нөөлгийг тvшиж, эр хvн гэдгийг нь илэрхийлэх бvхэнд нь дасан тэмvvлэх гэж бид энэ хорвоод амьдардаггvй гэж vv? Орой хариад ханьдаа эрхлэх гэж, орчлонд тvvнийхээ хамгийн сайхан бvсгvй нь байх гэж, хөлстэй цамцыг нь угааж өгөх гэж, хөөрхөн алаг vрийг нь төрvvлэх гэж бид эмэгтэй хvн болж төрцгөөсөн. Гэрээ дvvргээд хоймортоо суусан эр хvн хэчнээн сvрлэг харагддаг гээч. Vг нь жинтэй, харц нь буурьтай намбалаг сайхан эр хvний гэр бvл нь ч гэсэн тийм тvвшин сайхан байдаг. Эмэгтэйчvvд шиг vглэж яншаад байхгvй, барагтайд хөнгөн хуумгай хөдлөхгvй, буурьтай, ухаалаг, гуниггvйхэн, гvндvvхэн эрчvvдээрээ бид бахархах ёстой юм.

"Эр хvн байж... " гэсэн тулган шаардалт, "Эр хvн байж" гэж хэлэх бvртээ бид эмэгтэй хvн тэднээс заавал дутуу байх ёстой гэж зарлаад байдаг биш гэж vv? Эрчvvд маань сул дорой, арчаагvй гундуу байгаа нь эмэгтэйчvvдтэй л холбоотой. Хазайхад нь тvшиж, хальтирахад нь тулах авааль эхнэр нь байж чадаагvй учраас л эрчvvдийнхээ уруу дорой яваад бvсгvйчvvд бид өөрсдөө ташуур өгсөн ч байж мэднэ. Эрчvvдээ хайрлая, тэдэнтэйгээ өрсөлдөж биш, өөриймсөж амьдаръя.

Цэргvvдийн баяр бас эрчvvдийн баяр

Цэргийн баярыг 1911 оны цолдугаар сарын 11-нд Алтанбулагт анх тэмдэглэж тvvхтэй. Энэ нь одоогийн Улс тунхагласны баярын өдөр л дөө. Нэлээд хожим гуравдугаар сарын 18-ны өдрийг зэвсэгт хvчин байгуулагдсан өдөр хэмээн тэмдэглэх болсон гэдэг. Маргааш/Өнөөдөр/ зэвсэгт хvчний 87 жилийн ойн баярын өдөр тохиож байна. Цэрэг цагдаа, хvчний байгууллагынхан, цэргийн дvрэмт хувцастай бvх эрчvvдийн маань баярын өдөр.

Манайд энэ өдрийг эрчvvдийн баярын өдөр мэтээр тэмдэглээд ч бvр хэвшчихэж. Эмэгтэйчvvдийн баяр, Эх vрсийн баяр нэрийн дор хvvхнvvд жилдээ хоёр гурван удаа баярладаг юм чинь эрчvvд бид юундаа дутах вэ гэсэн байх л даа. Хvvхнvvд маань нь ч гэсэн тэднийгээ баярлуулахаар зэхэж, Мартынхаа хариу болгож бэлэг өгөхөөр бэлтгээд амжжихсан яваа. Цэргийн баяраас гадна тэдэнд зориулсан өөр нэг баяр байдаг нь Монголын эрэгтэйчvvдийн холбооноос жил бvрийн наймдугаар сарын 8-ныг аавуудын баяр болган тэмдэглэдэг билээ.

Харин манайх шиг жижиг оронд энэ олон цэргийн дарга, хурандаа, генерал байх хэрэгтэй юм уу, vгvй юу гэж хааяа боддог. Зэвсэгт хvчин, цэрэг армийн нvсэр бvтэц өнөө хэр нь өөрчлөгдөөгvй ирсэн. Харин жил ирэх тусам цолтнуудын тоо нэмэгдсээр байгаа. Бөхийн барилдаанд тав давсан бөхөд л цол өгнө. Клубийнх нь тамирчид олон улсын тэмцээнээс медаль аваад ирэх юм бол ахлах дэслэгч ч билvv бас нэг цолоор шагнана. Дайнд байлдаж, эрэлхэг гавьяа байгуулсан хvмvvст өгдөг одон медаль, цол тэмдгийг автоматаар ингээд тараагаад байгаа нь хачирхмаар санагддагийг нуугаад яах вэ. Гажиг vvсээд байгаа энэ системийг vнэлж цэгнэх ч яамай, юутай ч цэргийн алба хааж байгаа бvх байлдагчдад, Монголын бvх эрчvvддээ Зэвсэгт хvчний 87 жилийн ойн баярын халуун мэнд дэвшvvлье.

Мэргэжилтний vг

Манай эрэгтэйчvvд өөрсдийгөө хөгжvvлэх ёстой

Монголын эрэгтэйчvvдийн холбооноос "Эрэгтэйчvvдийн өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал" сэдэвт анхдугаар чуулганыг энэ сарын 17-ны өдөр зохион байгуулах гэж байгаа ажээ. Тус холбооны гvйцэтгэх захирал Д.Бадамцэцэгтэй уулзаж ярилцлаа.

- Монголд ер нь эрэгтэйчvvдийн байгууллага танайхаас өөр бий юv?

- Тийм ч олон байдаггvй. Монголын эрэгтэйчvvдийн холбоо 2003 онд анх байгуулагдсан. "Бид жинхэнэ эр хvн" гэдэг клуб байдаг. Дандаа есvс шvтдэг залуус энэ клубийг ажиллуулдаг. Манай холбоог байгуулагдсаны дараа ганц хоёр эрэгтэйчvvдийн эмнэлэг нээгдсэн. Эрэгтэйчvvдийн хувцас зардаг ганц нэг дэлгvvр шинээр бий болсон. 2-3 сарын өмнөхөн эрэгтэйчvvдэд зориулсан гоо сайхны vйлчилгээний төв нээгдсэн байна лээ. Өөр эрчvvдэд хандсан байгууллага байдаггvй.

- Нийгэмд эрэгтэйчvvдийн байр суурь эмэгтэйчvvдийнхээс багасаад байгаа хандлага ажиглагддаг. Танайхаас энэ талаар судалгаа хийдэг vv?

Эрэгтэйчvvдийн талаар гарган тавьж байгаа асуудал хэд хэдэн зvйлтэй шууд холбоотой л доо. Боловсролын салбарт гэхэд арван жилийн сургуульд ахлах анги руугаа хөвгvvд багасах хандлага байна. Vvнээс гадна их, дээд сургуульд суралцаж байгаа хvмvvсийн 38 хувь нь л эрчvvд байх жишээтэй. Гэтэл мэргэжил сургалт vйлдвэрлэлийн төвд эрэгтэйчvvд илvv байгаа. Нөгөө талаар эрvvл мэндийн хувьд эрэгтэйчvvдийн дундаж наслалт 62.5 байхад эмэгтэйчvvдийнх 69.3 байна. Хvн амын 48.8 хувийг эрэгтэй хvйс эзэлдэг. Монголын хэмжээнд гурван эрэгтэй тутмын хоёр нь илvvдэл жинтэй байна. Өөр нэг зvйл нь өнөөдөр цэргийн албанд ирж байгаа залуучуудын асуудал байна. 2007 оны байдлаар цэрэгт татагдахаар ирж байгаа гурван залуугийн нэг нь эрvvл мэндээр тэнцэхгvй байна, долоон хvний нэг нь бичиг vсэг мэдэхгvй байна. Энэ бол их өндөр тоо. 2007 оны байдлаар гэхэд 21268 гэмт хэрэг бvртгэгдсэн. Энэ нь өмнөх оныхоос 16.5 хувиар өссөн байна. Эмэгтэйчvvдийн баяраар гэхэд 850 эрчvvд эрvvлжvvлэгдсэн гэсэн тоо баримт байна. Энэ бvхэнд эрэгтэйчvvдийн төлөвшил, хvмvvжил нөлөөлж байна. Хэдийгээр ядуурал, нийгмийн ороо бусгаа байдалтай холбоотой байгаа боловч өөрөө өөрийгөө авч явах, жолоодох ухаан

эрэгтэйчvvдэд дутагдаад байгаа нь харагдаж байгаа юм.

- Яагаад өнөөдөр нийгэмд ийм тэнцвэргvй байдал vvсчихэв?

- Жендерийн тэгш бус байдлаас болоод энэ янз бvрийн асуудал гараад байгаа юм л даа. Юун тvрvvнд жендерийн тэгш байдлыг хангах ёстой юм. Эрэгтэй, эмэгтэй хvмvvс адилхан боловсрол эзэмшиж, адилхан хууль эрхийн мэдлэгтэй байх ёстой. Гэр бvлдээ адил тэгш оролцох ёстой. Өнөөдөр эмэгтэйчvvд илvv боловсролтой болж байна. Эрэгтэйчvvд тэднээс боловсролоор хоцорч байгаа учраас монгол эмэгтэйчvvд гадны хvнтэй суух хандлага гараад байна. Нөгөө талаар манай эрэгтэйчvvд өөрсдөө хөгжих ёстой. Өөрийгөө хөгжvvлэх ёстой. Бие бялдрын хувьд эрvvл чийрэг байх ёстой. Гэрлэх насны эмэгтэйчvvдийн 38 хувь нь өөрөөсөө доогуур боловсролтой эрчvvдтэй гэр бvл болж байна. Vзэл бодол, бvх юман дээр зөрөө гарна аа даа. Хоёулаа нэг зvг рvv харж чадах уу, чадахгvй юу. Нэг нь бичиг vсэг мэдэхгvй, нэг нь арван жилийн боловсролтой байхад тэр гэрт хvмvvжиж байгаа хvvхдэд яаж нөлөөлөх вэ? Vvнийг хvн болган ойлгох ёстой. Энэ утаараа өнөөдөр хvн ам зvйн бодлого алдагдах талтай.

- Танайд хандаж эрчvvд хэр их ирдэг вэ?

- Эрэгтэйчvvд нэлээд ханддаг. Ялангуяа аав нар их ирдэг. Vр хvvхдэдээ зодуулж байна, vр хvvхэд нь аавыгаа хайхрахгvй байна, ээж нь нас барсны дараа аавыгаа дорд vзэж байна гэж хэлж ирдэг. Залуучууд ийм хандлага гаргаад байна. Эрх нь зөрчигдөөд хvчирхийлэлд автагдаад орж ирж байгаа аавууд ч байдаг. Өөрөө боловсрол нимгэн, өөрөө өөрийгөө авч явах чадваргvй, ийм байдлаасаа болоод эхнэрийнхээ ах дvv нарт зодуулаад орж ирж байгаа хvн ч бий. Гадагшаа ажил хийх гэж яваад сэтгэл санааны гутралд орж архи уудаггvй байснаа архи уудаг болоод Монголдоо хvрээд ирэхэд эхнэр хvvхэд нь хvлээж авахгvй, сэтгэлийн шаналалд орчихсон эрчvvд ч бий. Тэгэхээр эрэгтэйчvvдийн сэтгэл зvйг ойлгодог сэтгэл зvйн алба ажиллуулах шаардлагатай байна. Нөгөө талаар эрчvvдэд зориулсан нөхөн vржихvйн эрvvл мэндийн тусламж vйлчилгээ бараг алга. Цөөхөн тооны эрэгтэйчvvдийн эмнэлэг ажилладаг. Дандаа хувийн хэвшлийнх. Нэг дvvргийн эмнэлгийн дэргэд эрэгтэйчvvдийн кабенит ажиллах хэрэгтэй байна. Янз бvрийн бэлгийн замын халдарт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх аргуудыг тэдэнд хэлж ярьж өгөх хэрэгтэй.

Г.Оюунгэрэл

Тусгаар тогтнол ямар үнэтэй вэ?

Өдгөөгөөс 63 жилийн тэртээх намрын нэгэн өдөр сармай дээлтэй хэдэн монгол тал бүрээс довтолгон ирж /хөлтэй нь хөлхөж хөлгүй нь мөлхөж явсан гэдэг/ тусгаар тогтносон бүрэн эрхт Монгол улсыг тунхаглах санал хураалтад оролцжээ. Өндөгнийхөө хээгээр тамгалсан энэхүү сонгууль Монгол улсын түүхэнд 100 хувийн санал хураалт явуулж чадсан хамгийн анхны бөгөөд ахин хэзээ ч давтагдаагүй түүхэн үйл явдал байсан юм. Харамсалтай нь хөдсөн дээлтэй хөдөөх монголчуудын “тунхагласан” Монгол улсыг өөрсдөөс нь өөр хэн ч хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Яг энэ үед ЗХУ, АНУ, ИХ Британийн засгийн газрын тэргүүн нарын бага хурал Ялтад болж онцгой хэдэн асуудал шийдсэний нэг нь Монгол Улсын хувьд түүхэн ач холбогдолтой, өөрөөр хэлбэл улсаа тусгаар улс хэмээн хүлээн зөвшөөрүүлсэн хэрэг байлаа. Ялтын бага хурлаас хойш БНМАУ-ыг олон улсын тавцанд хүлээн зөвшөөрөх эхлэл тавигдсан гэж болно. Энэхүү түүхэн үйл явдлын 63 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож байгаатай холбогдуулан Тусгаар тогтнолын талаарх эл нийтлэлийг эрхэм блогчиддоо толилуулж байна.
Төв Азийн голт зүрхэн дээр байршдаг нүүдэлчдийн түүх хэдэн мянганаар тоологдоно. Дэлхийн сүүлчийн мөстлөгийн үед чухам энэ л хязгаар буйд нутгаас анчин нүүдэлчид ан гөрөөний их нүүдлийг даган Берингийн битүү байсан хоолойг дамжин Америк тивд очин суурьшжээ. Энэ л анчин гөрөөчид домог түүхт америкийн Ацтек, Майячуудын өвөг дээдэс гээд хэлчихэд нэг их баримт нотолгоогүй худал мэдээлэл болчихгүй. Энэ цаг хугацаа нөгөө арслан заан, сэлмэн соёот бар сэлгүүцэж байх 40, 50 мянган жилийн тэртээх үе шүү дээ. Үүнээс ч өмнөх анхны хүн бич, неандертальчуудыг бас дурдаж болох. Хүний үүслийг байя гэхэд нисдэг нисдэггүй, махан болон өвсөн идэштэн аварга том динозавруудын үе ч Төв азийн энэ тэгш өндөрлөгтэй холбоотой. Энэ газар нутгийн хүмүүс анхны төрт улсаа байгуулж ирсэн түүх хөрш зэргэлдээ дэлхийн хамгийн анхны төрт улс гэгддэг Хятадын төрт улсаа байгуулсан үетэй таарч тохиодог нь сонин. Суурьшмал, нүүдэлчин соёл иргэншил өөр өөрийн төрт улсаа нэгэн цаг үед бөөр бөөрөө нийлүүлэн үүсгэн байгуулж байсан нь хүний түүхэнд тэр бүрий тохиогоод байхааргүй сонин содон үзэгдэл. Хоёр өөр соёл иргэншил төр улс гэсэн нэгэн эх ундаргыг зарлан тунхаглаж тэр нь төрт улсын хоёр өөр хэлбэр байсан нь өнөө хэр нь эрдэмтэн мэргэдийн олон янзын таамаг, онол дэвшүүлэхийн үндэс язгуур болжээ. Нүүдэлчид төрт улсаа Хүн гүрэн гэж нэрийдэж байсан нь өнөөгийн бидний нийтлэг тэмдэглэгээгээр Хүннү гүрэн юм. Хүннү гүрэн баруун зүүн төв хэсэгт хуваагдсан асар том газар нутаг бүхий төв Азийн умард хязгаар байсан бол Хятадын Хан гүрэн умардаас өмнөд тийш Энэтхэгт хүрсэн өмнөдийн бүх газар нутаг байлаа. Хоёр өөр соёл иргэншил өөр хоорондоо газар нутаг, хүн ардаа булаалдан үргэлжид тэмцэлдэнэ. Аргаа барахдаа Хятадууд цагаан хэрэм бариулан мөнхийн дайсан нүүдэлчдээс газар нутгаа тусгаарлах оролдлого хийсэн нь өнөөдөр хүний түүхийн туршид баригдсан хамгийн том уран барилгын байгууламж хэмээн нэрийдэхэд хүргэжээ. Баабарын хэлсэнчлэн ийм аугаа гайхамшигт хэрэм бариулахад хүргэсэн ард түмэн бүр ч гайхамшигтай байж таарна гэдэг үг энэ гайхамшигт байгууламжийн мөн чанарыг илүү тодотгох буй за. Нүүдэлчдийн байгуулсан төрийн үндэс язгуур нь газар нутаг байлаа. Газар нутаг гэдэг ойлголт улс гүрэн, тусгаар тогтнол гэсэн үгтэй утгын хувьд салшгүй гэсэн үзэл санаа эртнээс нааш нүүдэлчдийн дунд тогтсон ойлголт байсан юм. Хүннү ч тэр Уйгар, Кидан, Түрэг, Хамаг Монголын улсын үед ч энэ үзэл санаа хэлбэрэлтгүй мөрдөгдөж ирсэн. Их Монголын байлдан дагуулалын утга санаа мөн чанар ч үүнтэй салшгүй холбоотойгоор хүний түүхэнд урьд хожид хэзээ ч тохиож байгаагүй хоёр тив эзэгнэсэн их гүрэн болж биеллээ олж байсан юм. Тусгаар тогтнох гэдэг уудам хөндий, нүд алдам хээр талдаа эрх дураар нүүдэллэн амьдарсаар эрх чөлөөт нүүдэлчдийн хувьд хамгийн эрхэм зүйл байлаа. Мал адгуусаа бэлчээолэх газар үгүй аваас нүүдэлчид гэдэг утгаа алдах байлаа. Угаас нэг дор шавааралдан суурин балгад босгон амьдарч суухыг эрхэмд үздэг энэ ард түмэнд тусгаар тогтнол гэдэг үзэл санаа хэчнээн эрхэм болохыг мэдрэхэд тийм ч хэцүү биш.Хятадууд түүхэндээ олонтаа харь үндэстний эрхшээлд орж байсан ч тэд нь цаг хугцааны хувьд өөрт уусан замхарч аль эсвэл түлхэн унагаагддаг байлаа. Ингэлээ гээд угийн хотжин суурьшиж амьдарсаар ирсэн тэдэнд төдийлөн хохиролтой байсангүй. Атга будаа тариагаа тариад амьдарчих алга дарам газартай л бол бусад нь төдийлөн хамааралтай бус суурьшмал соёл иргэншлийнхний тусгаар тогтнол гэдэг ойлголт нүүдэлчдийнхээс эрс ялгаатай байжээ. Энэ ч үүднээс харийн дарлалыг хамгийн их эсэргүүцдэг, бусдын малгай, буулган доор бөхөлзөн амьдарна гэдэг нь нүүдэлчдийн үзэн яддаг сэтгэхүй болтлоо цусанд шингэжээ. Нүүдэлчид бардам, зоригтой, эрх чөлөөтэй байхыг юу юунаас чухалчилж байсны илрэл нь энэ. Төв азийн гол зүрхэнд орших нүүдэлчдийн сэтгэхүй Араб, Африкийн нүүдэлчдээс ялгаатай нь тэдний мөнхийн дайсан нь суурьшмал иргэд, амьдралынх нь утга учир эрх чөлөө тусгаар тогтнол байсан юм. Бидний өвөг дээдэс, бид ийм л үзэл санаа, мөн чанараар хүний түүхийн олон мянганы бартаа саадыг даван өнөөгийн өндөрлөгт хүрсэн билээ. Төв Азийн нүүдэлчин Монголчуудад тусгаар тогтнол гэдэг үг хэчнээн аугаа гайхамшигт утга санааны илэрхийлэл байдгийг энэ ард түмэн сүүлийн гурван зуун жилийнхээ түүхийн туршид дэндүү сайн мэдэрсэн. Олон арван жилийн өвөр хоорондын тэмцлийн сүүлчээр Монголчууд манж угсаатанд өөрийн тусгаар тогтнолоо бүрэн алдаж хараат боллоо. Бүх зүйл манж угсаатны үг хэл, гар хурууны үзүүрээр шийдэгддэг болж үргэлжид толгой өөдөө, харц дээгүүр явдаг зон олон харц доогуур толгой бөхиймөл явах болов. Энэ харуусалт түүх хоёр зуу гаруй жил үргэлжилсэн. Манжийн ноёрхлын эсрэг монголын олон зоригт аавын хүүхэд олон арван удаагийн зэвсэгт бослогод нэгдэн тэмцэж байсан ч дарагдаж байсан гашуун түүх бий. Гэвч монгол хүн бүрийн цээжинд эрх чөлөө тусгаар тогтнол гэсэн үг байнгын хадаатай явж байлаа. Хэдийгээр манжууд Монголыг тусгай бүс нутаг болгон зарлаж өөртөө засах эрхийг нь үлдээж, хятадуудыг олноор нь суурьшихыг хориглож байсан ч хэзээнээс эрх чөлөөг эрхэмлэсээр ирсэн монголчуудад энэ бүхэн хангалтгүй байсан юм. Бүтэн хоёр зууны туршид монголчуудад үүлэн чөлөөний завсраар гийх наран адил боломж бололцоо гарч байсангүй. Монголчууд хоёр зуун жилийн дараа 500 гаруйхан мянган хүн амтай, эрчүүдийнх нь тал хувь нь лам болчихсон хөөрхийлөлттэй гэхэд багадмаар хэцүүхэн хувь тавилантай ард түмэн болсон байлаа. Энэ улсыг дахин сэргэн өндийнө гэдэгт гадныхан эргэлздэг байсан юм. Энэ тухай монгол нутгаар аялж байсан Англи, Америк, Оросын олон арван жуулчид археологчдын тэмдэглэлээс мэдэж болно. Гэвч энэ ард түмэнд тэнгэр бурхан өөдлөн дэвжих өчүүхэн боломжийг олгосон юм. Манж туйлдан унаж, хятадууд өвөр зуураа тэмцэлдэж, орост болшевьекууд төрийн эрх мэдлийг атгасан нэгэн зурвас үе ирлээ. Монголын эргэн тойрон жинхэнэ орондоо орох завгүй олзлолдон булаалдацгааж байх зууны эхний тэр л үед Жавзандамба хутагт тэргүүтэй монголын нөлөө бүхий ноёд түшмэд монгол улсаа тусгаар тогтносон улс хэмэээн зарлаж улс гэрээ Богд хаант Монгол улс хэмээн нэрийдэв. Энэ бол монголчуудын тусгаар тогтнолынхоо төлөөх сүүлийн хоёр зуунд хийсэн тэмцлийн хамгийн үр дүнтэй тэмцэл байлаа. Монголчуудын үндэсний ухамсар сэтгэлгээ сэргэн өндийж бор гэртээ богд хар гэртээ хаан болох алтан боломж тохиов. Харамсалтай нь энэ таатай боломж хэдхэн жилийн настай байлаа. Хиагтын гэж болсон газрынхаа нэрээр нэршсэн орос монгол хятад гурван улсын хэлэлцээрээр монголчуудын тусгаар байдал алдагдаж Хятадын доторхи өөртөө засах эрх бүхий автономит төр засагтай боллоо. Хэлэлцээрээс даанч удалгүй Хятадын гоминданы арми монгод нэвтрэн орж Нийслэл хүрээг өөрийн мэдэлдээ нэгтгэн Богд хааныг Да Жунтны хөрөгт мөргүүлэв. үүлэн чөлөөний наран хар сүүдэрт дахин дарагдав. Гаминг хөөсөн цагаантан, цагаантныг хөөсөн улаан арми, ардын журамт цэрэг. Дайн тулаан олон жилийн турш төрөлх газар шороон дээр минь өрнөж олон мянган эх орончдын ариун цусаар дээд монголын гурван гол будагдав. Монгол түмэн нэг улсын хараатаас нөгөө улсын гарт, нэг дайнчын гараас нөгөө дайнчын гарт шилжигдсээр л. Эх оронч олон арван аавын хүүхдүүд тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсээр эцсийн бүлэгт харийн түрэмгийлэгчдийг үлдэн хөөж өөрийн улстаа эзэн суух эрхийг 1921 онд олж авлаа. Тусгаар тогтнолын төлөөх нүүдэл иргэн монголчуудын тэмцэл алдаа онооны дэнсэн дээрх аугаа тэмцэл байлаа. Өндөр гэгээн Занабазар, Галдан бошигт, хотгойдын Чингүнжав, ойрадын Амарсанаа, Улиастайн хоёр мянган цэргийн бослогын удирдагч Энхтайван, Богд Жавзандамба хутагт, чин ван Ханддорж, хайсан гүн Цэрэнчимэд, манлай ван Дамдинсүрэн, хатан баатар Магсаржав, Магсар хурцын Дугаржав, Бодоо, Данзан, Догсом, Сүхбаатар, Ерөнхий сайд Амар, Гэндэн гээд л олон арван төр шашин, цэргийн зүтгэлтнүүдийн хоёр зууны турш урсгасан халуун амь бүлээн цусаар монгол түмэн тусгаар тогтнолоо олж авсан юм. Дэндүү их урт удаан хугацаанд дэндүү их үнэ цэнээр олж авсан тусгаар тогтнол чамайг бид голт зүрхнээсээ илүүтэй хайрлах учиртайсан. Алив үндэстэн алив угсаатны оршин тогтнох цорын ганц орон зай бол эх орон. туурга тусгаар, өөрөө өөртөө эзэн байхуйн аугаа эрх чөлөө бол тусгаар тогтнол билээ. Эв нэгдэлгүй байхдаа алдсан тусгаар тогтнолын үнэ цэн хэзээд эрхэм байдаг. Нэгэнт алдсан тусгаар байдал хэдэн арван үеийн турших харанхуй манан дахь төөрсөн унага лугаа адил өршөөл энэрэл үгүй. Түрэгийн мэргэн Тоньюк жанжин, -Эмс хүүхний өнгөнд хууртаж, эрх мэдэл эд баялагын увьдист хорлогдон эх нутаг юугаа орхин гансрах аяа бид ямар өчүүхэн бэ гэж дуу алдсанчлан, бас нэгэнтээ Хүннүгийн шүлэгч, Улаан уулаа алдаад эмс охид минь уруул цайх будаггүй болов, тэнгэр уулаа алдаад гэргий хүүхэд минь энгэсэггүй болов гэж харуусан гашуудсан нь чухамдаа энэ тусгаар тогтнол гэдэг үг улс үндэстэнд хэчнээн эрхэм болохыг өгүүлэх мэт. Тусгаар тогтнол гэгч ийм л их үнэ цэнэтэй зүйл ажгуу. Монгол төрийн өлмий бат оршиж, монгол төрийн хараа хурц мэргэн байж, монгол төрийн хийморь лундаа өөдрөг цогтой байж хөх мөнх тэнгэрийн орноо үүрд мандан бадарч байг ээ. Туурга тусгаар улс гэрийг минь эцэг өвгийн сүнс сүлд үүрд мөнх цогшоох болтугай.

Монголын сайхан эрчүүд

Монголын сайхан эр хүнийг би ааваараа л төсөөлдөг. Хөдөө талд, агсам морин дээр хөндөлдүүлэн сууж, "Эр бор харцага"-ыг эрдүүхэн хоолойгоор аялаж, тэртээд идээшлэх адуун сүргийн зүг салхи татуулан давхиж, уул тал нутагтаа эзэн хүн шиг эрвэлзэж яваагүй ч, олон аавын үрсэд эрдэм ном зааж, бас сургууль удирдаж, амьдралд алдаж, онож, бүдэрч яваа "хэцүү" нэртэй хүүхдүүдийг "хүмүүжүүлэх" их үйлсэд зүрх сэтгэлээ зориулж явсан жирийн л нэг "сурган хүмүүжүүлэгч" хүн байсан даа аав минь.
Үглэж яншиж, загнаж зандарч байгаагүй ч аавын минь харц л "буруу". "зөв"-ийн шүүлтүүр байсан. Байнга зааж сургаж байгаагүй ч хаа нэгтээ хэлэх "хатуу", "зөөлөн" үгс нь амьдралын минь чиг шугам, бас "ухаарал” минь байсан. Хааяа нэг хүртээх шийтгэл зэмлэл, духыг минь үнэрлэн байж магтан сайшаах нь, бяцхан оюун санааны минь "зовлон шаналал", бас "баяр баясгалан" минь байсан.Аав минь та айл гэрийн ноён нуруу, ээжийн минь түшиг тулгуур, халамжит хань, үр хүүхдүүддээ уул мэт нөмөр нөөлөгтөй, монголын сайхан эр билээ. Уул мэт нөөлөг, уужим саруул, холч мэргэн бодол, ховорхон заяах хайр халамж, энэ бүхэн монгол эр хүний шинж билээ.
Нэг. Өрхийн тэргүүн.Ерээд оны дундуур Завхан аймгийн нутагт Марз уулыг мөргөж сүйрсэн, МИАТ-ын "Ан-26"онгоцны ослын үеэр, миний бие оршуулгын комисст орж ажилласан юм, Хар дарсан зүүд шиг хүнд хэцүү өдрүүд өнгөрч, осолдогсодын шарилтай салах ёс гүйцэтгэх сүүлчийн өдөр, Монголын төр засгийг төлөөлж,тэр үеийн Мoнгол улсын ерөнхийлэгч П.Очирбат, ерөнхий сайд П.Жасрай гуай нар хүрэлцэн ирсэн юм. Ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд нарыг салах ёс гүйцэтгэн, эмгэнэл илэрхийлж, шарил бүрийн дэргэд очиход, өдий болтол сэтгэлээ барьж, нулимсаа тэвчиж асан бүх хүн өөрийн эрхгүй уйлж байхыг хараад, "төрийн тэргүүн", "өрхийн тэргүүн" гэдэг ямар их өмөг түшиг, итгэл найдвар байдгийг ойлгосон доо. Хэн нэгэнд гомдож тунисан өөдөсхөн жаахан үр нь, аавыгаа гараа тосон, хошуугаа цорвойлгон аргадах төдийд л чанга дуугаар бархиран уйлж очдог шиг, идэр насандаа амьдралын хүнд хэцүү нугачаанд алдаж бүдрэхдээ аавдаа л очиж, хатуу үгийг нь сонсож нулимс унагаадаг, өтөл насандаа, тэнгэрийн оронд очсон аавынхаа зургийн өмнө зовлон шаналлаа шивнэн тайтгардаг, сэтгэлийн нандин холбоос Монголоос өөр үндэстэнд бий билүү. Өрх гэрийн бүх л хэрэгцээ, хэзээ нүүж, хаана нутаглах, хаана суурьших, үр хүүхдүүдийн өмсөж зүүх, идэж уух, сурч боловсрох бүх л зүйлийг гагцхүү өрхийн тэргүүн "эр хүн"л олж , бас шийддэг болохоор, гэр бүлээрээ хүндлэн дээдэлж, "үгийг нь сонсдог". Тиймд хүссэн ч, эс хүссэн ч эр хүн энэ бүхний төлөө бодож сэтгэх, хөдөлмөрлөх, бусадтай ойлголцох хэрэгтэй болдог. Өрх гэрийг толгойлон авч явна гэдэг амаргүй. Үүний төлөө эрхээ багасгаж, үүргээ нэмэгдүүлэх хэрэгтэй болно. Ядаж л эхнэр хүүхдээ мөр бүтэн явуулж байж, өөрийгөө гоёх, гэдэс цатгалан явуулж байж, хааяа нэг ууж идэх эрхтэй болох жишээтэй. Өөрөө зөв бодож, зөв ярьж, биеэ аятайхан авч явж байж үр хүүхдээ сургаж, зэмлэх хэрэгтэй болдог. Үгүйдээ л үр хүүхэд, хань ижлийнхээ өмнө өдөр бүр харагдаж байдаг "амьд үзүүлэн" болохоор "хэл хальтирч", "хазгай гишгэх" эрхгүй. Өнөөдөр өрх толгойлсон эрчүүдээс гадна, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийн тухай олонтаа ярих болжээ. Монгол эрчүүд цөөрөөд байгаа юм болов уу, эсвэл "ноён нуруу нь хугараад байгаа " юм болов уу, нэг хэсэг нь тооноо өргөж даахгүй байгаа юм болов уу? Амьдралаа сайн сайхaнаар авч , "өрх толгойлж” яваа сайхан эрчүүд олон байгаа хэдий ч, арчаа муудаа амьдралаа авч явж чадахгүйдээ хүрч, "өрх толгойлуулж” яваа нэгэн байх. Ямартай ч эр хүний ноён нуруу "бат бөх" байж, эхнэр нь "малгай бүсийг " нь дээш нь залж хүндлэн, үр хүүхдүүд нь "үггүй зэмлэсэн харцнаас нь" ухаарал авч, айл гэрийн багана нь тэгш байж, тулганы гал нь үргэлж асаастай халуун дулаан гэр бүл олшрох болтугай.Хоёр. Эр хүний сүлд хийморь.Бидний багад 3 жилийн цэргийн алба хаасан эрчүүд гэдэг, ямар өнгөлөг, жавхалзсан, бас цог золбоотой харагддаг байсан гээ. Тэдний хөлөө ороож, гутлаа нүүр харагдам тослох, дээлээ цэвэрхэн өмсч, бүсээ жавхалзтал ороохыг хараад, "хэзээ ийм сайхан эр болж" айл айлд хүндлүүлж явах бол доо гэж , битүүхэндээ атаархал, мөрөөдлийг хослуулдаг сан. Энэ зууны эхээр Бээжин явах замдаа Замын -Үүд боомтоор хил гарах үед, галт тэрэгний цонхоор хилийн харуулд зогсож байгаа монгол цэргийг хараад гайхсандаа дуу алдах дөхөв. Хаврын хавсарган өдөр байсныг хэлэх үү. Туранхайвтар, биеэр жижиг цэрэг, үүрсэн буундаа түүртэж, даарч бээрсэндээ эгээ л хөдөө айлын авгай шиг хоёр гараа ханцуйвчилж,малгайны чихээ буулган бүчилчихсэн, арай л нус хулимс нь гоожиж харагдаагүй байх. Даан ч дээ. Бүхэл бүтэн тусгаар улсын хилийн харуул, ингэж цог золбоо бүү хэл, сүр сүлд ч үгүй зогсоо нь, Монгол орны минь сүр сүлд үгүй болсныг илтгэх мэт. Улс орны минь сүлд хийморь, эр хүний сүлд хийморь хаачаа вэ? Саяхан нэг завандаа Монголын хошин шогчдын тоглолтыг интернетээр үзлээ. Тэдний үзүүлж байгаа монгол эрчүүдийн дүр нь, арчаагаа алдчихсан архичин, эхнэртээ дарамтлуулж байгаа өрөвдөлтэй эрчүүд. Энэ бухимдалтай цаг үед тэд юyг үзүүлж, юуг сурталчилж, хэний "тархийг угаагаад" байна вэ? Энэ бүгдийг үзээд элгээ хөштөл инээлдэж байгаа монголчууд минь, хэнийг шоолоод байна вэ? Монгол эрийн сүлд хийморийг гутаан, доройтуулах замаар, Монгол төрийн сүлд хийморийг доройтуулах "харь" бодлого явагдаад байгаа юм биш биз?! гэж хардах боллоо,Үнэн байдлыг л өгүүлж байна шүү дээ, сүртэй юм гэж ширэв татах нэгэн байх биз.Гэвч “амны билгээс ашдын билэг", "урмыг нь хугалахаар ууцыг нь хугал" гэж Монголчууд бид хэлэлцдэгсэн. Монгол эр хүн гэхээр л архи ууж , эхнэрээ араар нь тавьж байдаг, эхнэр нь харааж загнаж, дарамталж байж гэмээ нь амьдралд чирч гулдарч, авч явдаг гэсэн бусармаг ойлголтыг энэ нийгэмд төлөвшүүлж орхивол яах юм бэ?! Монгол эр хүний сайн чанарыг өгүүлсэн Ч.Лодойдамба гуайн "Хугараагүй ноён нуруу”, С. Эрдэнийн "Өвгөн шувуу" өгүүллэгүүдийг уншаагүй, "Тан руу нүүж явна", "Ирж яваа цаг" киног үзээгүй атлаа, хошин шог үзэж, хип хоп үглэлдэж яваа, салтаа нь тээр дор өмд, хүйс нь гарсан цамс өмссөн хойч үеийнхэн минь, монгол эр хүн бүдүүлэг, соёлгүй, болoвсролгүй, архичин хүмүүс, гадаад эрчүүдийн хаана ч хүрэхгүй гэсэн ойлголттой болчихвол яаx билээ?! Яагаад монгол эрчүүдийн уужим саруул ухаан, холч тавиу бодол, ууч сэтгэл, тэр болгон ил гаргаад байдаггүй хирнээ зүрх сэтгэлээс нь гэрэлтэж байдаг хайр, халамжийн тухай бичиж, үзүүлэхгүй байна вэ? Зөвхөн монгол эрчүүдийн тухайд л ярьдаг, малгай бүсэнд нь байдаг гэж сүсэглэн итгэдэг, "сүлд хийморийн" тухай дурсахгүй байна вэ?Эмэгтэй хүний хайр, хүндэтгэл, итгэлд нь бадарч байдаг, монгол эр хүний сүлд хийморь нь Монгол орныг өдий дайтай авч ирсэн гэж би итгэдэг. Монгол эр хүний хийморь, цог золбоо нь цусанд нь, ухаанд нь,тэсвэр тэвчээрт нь байдаг юм шүү.Монгол эрчүүд минь сэргэцгээх цаг болжээ. Та бидний нуруун дээр монгол өрх төдийгүй монгол улсын минь хувь заяа буй.Гурав. Монгол эрчүүдээ өмөөрөхүй.Монгол эрчүүдэд минь буруу муу зуйл олон бий. Гэвч яагаад ийм болгосныг эргэн харцгаая.-1937 оны их хэлмэгдүүлэлт. 1990 он хүртэлх МАХН-ын ялгаварлан гадуурхах, хавчин шахах бодлогод монгол эрчүүд илүүтэй өртсөн. Тэдэнд, санамсаргүй байж байгаад хэрэгт холбогдон шоронд хоригдох, санаандгүй байж байгаад арга хэмжээ авахуулах зэрэг нь "зүрхэнд нь орж", "аймхай хулчгар", бас "зусар зулгуй" байх замыг сонгуулсан. Их "айдсын" ул мөр өнөө ч хүртэл арилаагүй болохоор, хүмүүс үнэний төлөө тэмцэж чаддаггүй. амиа хичээсэн бэртэгчин байдалд орсон нь нууц биш. Ямартаа л "Дааганаас унаж үхдэггүй, даравгараасаа болж үхдэг" гэсэн алдарт хэллэг хүмүүсийн уншлага болох билээ. Харин ч харь оронд хөл тавьж, амьдарч байж мэдрэх болсон хүний эрх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж нь монгол эрчүүдийг бага ч атугай өөрчилсөөр байна.-Социализмын үед хөвгүүдээ цэрэгт явуулж, охидуудаа сургуульд сургадаг байсан гаж үзэгдэл нь, эрчүүдийн боловсрол эзэмшин хөгжих их боломжийг хаасан."Хүү яах вэ, Цэрэгт явж ирээд амьдралаа аваад явчихна. Энэ муу охин л сургууль соёлд явахгүй бол, арчаагаа алдаж, хүний гар харахад хүрнэ" гэсэн шилжилтийн үеийн нүүдэлчин сэтгэхүй, өнөөдрийн олон олон боловсролгүй эрчүүдийн доромжлуулах шалтаг болсон. Та ч гэсэн эргээд нэг сана даа. дунд сургуульд танай ангид хэдэн хөвгүүд байгаад, техникум, их дээд сургуульд хэдэн хөвгүүд байсан бэ? гэдгийг, Хүйсний харьцаа 50:50 байснаа 30:70 болсон гэдгийг бид лавтай мэднэ-Монгол-Зөвлөлтийн аугаа их, гандан бууршгүй найрамдал , монгол эрчүүдийг "архичин" болоход багагүй нөлөө үзүүлсэн. Охидууд нь мэргэжил эзэмшин алба хашиж, эрчүүд нь социализмын материал техникийн бааз барьж байгуулахад, Зөвлөлтийн мэргэжилтэн "ах" нартайгаа гар болон хундага нийлүүлэн ажиллацгаасан. Ахмад настны дэргэд ичиж зовон, хахаж цацан мөнгөн аягатай нэрмэлээс "амсдаг", "Дөч хүрээд дөнгөж амс, тавь хүрээд тавьж уу, жар хүрээд жаргаж уу" гэдэг сургаалиар хүмүүжиж асан монгол залуучууд, цагаан архи, "водка', "бараашиг" хэмээх хатуухан ундааг орос ах нарын зааж сургаснаар, стакан стаканаар нь "татаж”, бас болоогүй араас нь хар талхийг тааламжтайяа үнэрлэж сурсан. Эцэст нь бүх шатанд суурилсан “хүнд суртал” нь "архи” хэмээх авилгалтай хамтдаа хөгжиж, монголын нийгмийг хамардаг болсон нь ч нууц биш. Социализмын материал техникийн баазын үлдэгдэлтэй хамт, архичин эрчүүдийн үлдэгдэл багассаар байна, Бүх зүйлийг мөнгөөр тооцоолж байгаа энэ цаг үед архинд бус талханд мөнгөө зарцуулах хэрэгтэйг мэдэрч байгаа болохоор бас ч учир байнаа.-Монгол эрчүүд гол төлөв цэргийн алба хаадаг байсан, одоо багассан хэдий ч бас л хаасаар байгаа. Зохион байгуулалт муутай, зорилго чиглэл нь тодорхой бус Монголын арми, дотроо оршин байсан "дэглэлт" гэдгээрээ монгол эрчүүдийг хагаралдуулж, "хүчтэй нь хүчгүйгээ" гэдэг зарчмаар өш хонзонгийн талбар болгосон нь бас л үнэн. Чухам эндээс л ихэнх эрчүүд , худлаа ярих, өөрийгөө хоосон магтах, онгирч сагсуурах эрдэмд суралцацгаасан. Зөндөө олон цэргийн алба хаасан найзууд болон эрчүүдийн яриаг сонсож сууxад, бүгд л "жа”, "атаман” байсан тухай ярина. Лав л дэглүүлж байсан тухай нэг их сонсоогүй юм даг. Өөрсдийн бүдүүлэг, хэрцгий байдлаа үндэсний "баатар"-ын хэмжээнд сурталчилж бахархах үзэгдэл монголын арми, хорих газруудаас үүдэлтэй. "Армийн жа", "Халхын шорон” гэдэг хэллэгүүд эндээс л гарсан. Энэ бүхэн үеэ өнгөрөөжээ. Одоо олон юм өөрчлөгдөж байна. Тэнэг бүдүүлэг, замбараагүй, балмад хэрцгий байдлаараа бахархaж гайхуулах бүү хэл, ичиж зовох цаг иржээ. Бидний үзэж өнгөрүүлсэн цаг үе, социализм байгуулах хоосон мөрөөдөл, хүний эрх чөлөө, оюун санааны эрх чөлөөний хязгаарлалт, хардлага, хавчлага, элдэв дарамт, гадаад ертөнцөөс таслагдсан байсан үеүд монголын ард түмэнд, түүний дотор эрчүүдэд илүү хүнд тусч муугаар нөлөөлсөн. "Цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй" гэдэгчлэн олон юм өөрчлөгдөж, тэр хирээр монгол эрчүүд ч өөрчлөгдөж бөйна. Тэднийг бүү муулж, доромжлогтун! Одоо л тэдэнд бусдын итгэл, хүндлэл, тэвчээр хэрэгтэй байгаа. Монгол эрчүүдийн хийморь сэргэж, тэд дэлхийн тавцанд гайхуулах цаг ирнээ. ТӨГСГӨЛ "Эр хүн эр хүндээ хайртай"гэдэг үгийг эрчүүд бид архи уухдаа бус, бие биеэ дэмжин, хамтран ажиллахдаа хэлдэг болох цаг ирж байна. "Эр хүн" гэдэг үгийг, ямар ч үед хэлсэн амалсандаа хүрдэг, элдэв хов жив, цуу ярианд автдаггүй, алив зүйлд өөрийн бодол санаагаар ханддаг эрчүүдэд зориулан хэрэглэдэг. Алив асуудлыг олон талаас нь харж ухаалаг шийдвэр гаргадаг, гаргасан шийдвэртээ эзэн нь болж хэрэгжүүлж чаддаг, хань ижил үр хүүхэддээ халамжтай, тэднийгээ хангалуун амьдруулж чаддаг, ямар ч үед онгирч сагсуурдаггүй даруу байж чаддаг эрчүүдийг монгол бүсгүйчүүд хүсдэг билээ. Одоо хавар болж, урь орж, ундэстэй болгон дэлгэрсэн, дулаахан сайхан улирал айсуй. Үүн лугаа адил, хүмүүсийн амьдралд ч элбэг хангалуун, сэтгэл тайван, хүссэнээрээ амьдрах цаг үе ч айсуй. Монгол эрчүүд маань ч монгол бүсгүйчүүдийн хүсэл мөрөөдлийн ханхүү болон хувирах боломж бий болж байна. "Юм үзэж нүд тайлсан", энэ биедээ эрдэм ухааныг "цогцлоосон", алив зүйлийг "долоо хэмжиж нэг огтолдог", их дөлгөөн мөрөн шиг "даруухан" сайхан монгол эрчүүд олширноо. Та нартаа удахгүй болох монгол ардын армийн өдөр буюу өнөө цагийн "эрэгтэйчүүдийн” баярын мэнд дэвшүүлье! Та нарын минь сүлд хийморь өөдөө байг!

Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
2008 оны 3-р сарын 14

Шөнийн Токио

Өндөр давтамжтай жил яагаад болдог вэ?

2008 он 101 дэхь өндөр давтамжтай жил болж байна. Өөрөөр хэлбэл энэ жил 365 биш 366 хоногтой ба 2-р сар 29 хоногтой гэдгийг бид бүгд мэдэх билээ.

Ингэхэд яагаад өндөр давтамжтай жил болдог юм болоо?

Дэлхий нарыг нэг бүтэн тойрох хугацааг, нэг жил гэж үздэг. Нэг жил 365 хоногтой. Гэтэл дэлхий нарыг 365¼ хоног буюу яг нарийн тооцоогоор 365 хоног, 5 цаг, 48 минут, 46 седундэд бүтэн тойрдог байна. Ийм ч учраас 4 жилд нэг удаа нар болон дэлхийн байрлалыг зөв тодорхойлохын тулд өндөр давтамжтай жил болдог байна.
Бодоход нэг их сүртэй зөрүү байхгүй мэт боловч нэг зууны дотор 25 хоногийн зөрүү гарна гэсэн үг. Өөрөө хэлбэл, хэрвээ бид өндөр давтамжтай жилгүй нэг зуун өнгөрөөлөө гэхэд нэгдүгээр сар гэхэд цаг агаарын байдал болон нарны байрлал арван хоёрдугаар сартай адилхан байна гэсэн үг юм.

Анх эхлэн Египтүүд энэ тооцоог гаргасан ба Ромчууд сүүлд 2-р сарыг 29 хоногтой болгохоор шийдсэн байна.

Дөрвөн жил тутамд 29 хоногтой байдаг гэж үзээд тооцоолоод байвал их амархан байна шүү дээ.

Гэхдээ хүлээнэ үү…

Нэг жил яг 365¼ биш шүүдээ. Энэ тооноос даруй 11 минут, 14 секундээр дутуу байгаа. Өөрөөр хэлбэл 4 жил тутам нэг хоног нэмээд байхад, жил тутам 11 минут, 14 седунд илүүдээд байна гэсэн үг. Энэ илүүдсэн хугацааг 128 жилд нэг удаа өндөр давтамжтай жилгүйгээр байлгаж шийддэг байна.

Яаж өндөр давтамжтай жилийг тооцох вэ?
Тухайн жил 4-т болон 400-д хуваагддаг, гэхдээ 100-д хуваагдахгүй бол өндөр давтамжтай байна.

Өндөр давтамжтай жил хэдэн хүн төрөх магадлалтай вэ?
Ойролцоогоор 1500 хүнээс 1 хүн.

Хэдэн хүн сарын 29-нд төрсөн бэ?
Дэлхий дээр 4 сая хүн 2-р сарын 29-нд төрсөн гэсэн бүртгэл байна.

Эх сурвалж: www.medeelel.com